MQM went in isoaltion

 

PPP-Functional League closeness

 

Benazir Murder and diplomacy

 

Thar drought

 

http://www.thekawish.com/beta/epaper-details.php?details=2014%2FNov%2F08-11-2014%2FPage1%2FP1-28.jpg

Sohail Sangi kawish columns 2018

 http://www.thekawish.com/Articles1/Sohail%20Sangi/2013/2013.htm 

SOHAIL SANGI
2018

 

جنوري 2017
سومر 08 جنوري 2018ع	ڇا هي ننڍا واقعا ڪنهن ”وڏي رٿا“ جو حصو سمجهڻ گهرجن؟
ڇنڇر 27 جنوري 2018ع	حڪومتون زينب ۽ نقيب جي قتل کان اڳ سجاڳ ڇو نٿيون ٿين؟
فبيروري 2018
اربع 14 فيبروري 2018ع	لوڌران ۾ فتح کانپوءِ نواز شريف لاءِ هالتون بهتر ٿي وينديون؟
مارچ 2018
اربع 21 مارچ 2018ع	نواز شريف کي مقابلي مان ڪڍڻ لاءِ ڪهڙا ڪهڙا پتا کيڏيا ويندا؟
خميس 29 مارچ 2018ع	وزيراعظم-چيف جسٽس ملاقات: نواز شريف پير ’پوئتي‘ ڪيا آهن يا ’پختا‘ ڪيا آهن؟
اپريل 2018
جمع 06 اپريل 2018ع	ايندڙ عام چونڊن ۾ به ”سينيٽ چونڊ“ واري فارمولا تي عمل ٿيندو؟
خميس 26 اپريل 2018ع	شهباز شريف جي ڪراچي آمد شهر جي سياست کي تبديل ڪري سگهندي؟
مئي 2018
سومر 07 مئي 2018ع	چونڊن کان اڳ ايم ڪيو ايم جا گروپ گڏ ڪيئن ٿيا آهن؟
جمع 16 مئي 2018ع	ڇا نواز شريف پاڻ ٿو چاهي ته مٿس غداريءَ جو ڪيس ٺهي؟
جون 2018
اربع 06 جون 2018ع	چونڊن بابت ايتري غيريقينيءَ وارو ماحول ڪنهن پيدا ڪيو آهي؟
اربع 20 جون 2018ع	ڇا جمهوريت رڳو چونڊون ڪرائڻ جو نالو آهي؟
جولاءِ 2018
اڱارو 03 جولاءِ 2018ع	ڇا چونڊن ۾ اقليتن جي انصاف ڀري نمائندگي هوندي آهي؟
خميس 05 جولاءِ 2018ع	ڇا احتساب عدالت سڀاڻي نواز شريف کي سزا ٻڌائيندي؟
ڇنڇر 21 جولاءِ 2018ع	پيپلز پارٽيءَ جي چونڊ مهم مان آصف زرداري آئوٽ ۽ بلاول سرگرم ڇو آهي؟
اڱارو 24 جولاءِ 2018ع	سڀاڻي واري چونڊ کان اڳ جا منظر ۽ نتيجن جي ساک بابت اٿاريل سوال!
جمع 27 جولاءِ 2018غ	اليڪشن کانپوءِ حڪومت سازيءَ لاءِ ٿيندڙ صلاحون!
آگسٽ 2018
ڇنڇر 04 آگسٽ 2018ع	تحريڪ انصاف جون ”نئين پاڪستان“ لاءِ سوديبازيون سنڌ کي وڌيڪ پراڻو ته نه ڪنديون؟
جمع 17 آگسٽ 2017ع	سنڌ جي نئين حڪومت ۽ پيپلز پارٽي -نواز ليگ جي فاصلن جو پسمنظر
سيپٽمبر 2018
سومر 03 سيپٽمبر 2018ع	عمران خان جي حڪومت پنهنجي دعوائن جي ڪوڙڪيءَ ۾ ڦاسي پئي آهي؟
جمع 07 سيپٽمبر 2018ع	تبديليءَ واري حڪومت جي ڪجهه غير عوامي فيصلن جو ذڪر
جمع 14 سيپٽمبر 2018ع	تحريڪ انصاف جي حڪومت مالياتي ايوارڊ جي ورڇ ۾ انصاف ڪري سگهندي؟
آڪٽوبر 2018
اربع 03 اڪٽوبر 2018ع	پنجاب ۾ قبضا مافيا خلاف شروع ٿيل آپريشن سنڌ ۾ نٿو ٿي سگهي؟
جمع 05 اڪٽوبر 2018ع	ڇا راڻا مشهود جي ڳالهين کي ”هوائي فائر“ سمجهڻ گهرجي؟
نومبر 2018
اربع 07 نومبر 2018ع	عمران خان حڪومت ارڙهين ترميم جو خاتمو ڇو ٿي چاهي؟

 

 

پاڪ-ڀارت ڇڪتاڻ ۽ افغانسان ۾ ٻاهرين قوتن جا مفاد

 

پاڪ-بهارت ڇڪتاڻ ۽ افغانسان ۾ ٻاهرين قوتن جا مفاد   سومر 12 آگسٽ 2013ع

پاڪستان ۽ ڀارت وچ ۾ صورتحال ڏينهون ڏينهن ڇڪتاڻ واري ٿيندي وڃي. ڪنٽرول لائين تي رونما ٿيل واقعن، ان بعد دهليءَ ۾ پاڪستاني هاءِ ڪميشن جي ٻاهران اُتان جي حڪمران پارٽيءَ جي احتجاج ٻنهي پاڙيسري ملڪن جي وچ ۾ ناتا سُڌرڻ جي اُميد کي في الحال بِنهه جهڪو ڪري ڇڏيو آهي. وزير اعظم نواز شريف انڊيا سان ناتا بهتر ۽ خوشگوار بنائڻ جي ڳالهه ڪئي هئي پر سندس اها خواهش به ڏَچي ۾ اچي وئي آهي. ٻنهي ملڪن جي وزيراعظمن جي وچ ۾ جيڪا ملاقات جي اميد پيدا ٿي هئي، اها پڻ گهڻي ڀاڱي معدوم ٿي چڪي آهي، صورتحال ۾ بدتريءَ جي شروعات الزامن کان ٿي. سڀ کان پهرين انڊيا الزام هنيو ته، ان جي آرمي پوسٽ تي پاڪ آرمي جي ڊريس ۾ هٿياربندن حملو ڪيو، جنهن ۾ ان جا ڪجهه فوجي مارجي ويا. ان بعد اهو سلسلو شروع ٿي ويو. پاڪستان انڊيا تي الزام هنيو ته، ان جي بارڊر سيڪيورٽي فورس، سيالڪوٽ سيڪٽر ۾ حملو ڪيو آهي ۽ ائين الزامن جو سلسلو ”ڏي جواب، وٺ جواب“ جي شڪل ۾ شروع ٿي ويو. مشرف دور  نومبر 2003ع ۾ ٻنهي ملڪن جي وچ ۾ ٺاهه ٿيو هو ته، اهي هڪ ٻئي جي پوسٽن ۽ اهلڪارن کي نشانو نه بڻائيندا. پر هاڻي اهو ٺاهه لُڙهي ويو آهي. انڊيا پنهنجو ڪيس ائين به مضبوط ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، جو حڪمران جماعت ڪانگريس جي ماڻهن نئين دهليءَ ۾ پاڪستاني هاءِ ڪميشن جي ٻاهران مظاهرو ڪيو. ظاهر آهي ته، اهو مظاهرو پارٽيءَ جي قيادت جي صلاح يا هدايت بنا ممڪن نه هو. ان کان علاوه ڪانگريس پارٽي پارليامينٽ ۾ به سخت دٻاءُ ۾ اچي ويئي. اُتي مخالف ڌر  سڄي سرڪاري ڪارروائي روڪرائي ڇڏي ۽ حڪومت جي پاڪستان ڏانهن نرميءَ واري رويي کي نِنديندي چيو ته، هينئر ڪو ڳالهين جو وقت ناهي. ان وچ ۾ ٻنهي ملڪن جي ڊائريڪٽرز ملٽري آپريشن پڻ هڪ ٻئي سان ٽيليفون تي ڳالهايو. پر اهي سڀ ڪوششون رائيگان ثابت ٿيون. انڊيا ۾ اها گرمي رڳو فوجي سطح تي نه، پر پارليامينٽ ۾ توڙي پارليامينٽ کان ٻاهر احتجاج جي شڪل ۾ سامهون آئي آهي. ايندڙ مهيني گڏيل قومن جي جنرل اسيمبليءَ جي اجلاس جي موقعي تي ٻنهي ملڪن جي وزيراعظمن جي ملاقات جو پروگرام ٺهي رهيو هو. جنهن ۾ وولر بئراج جي حوالي سان پاڻيءَ واري تڪرار، سير ڪريڪ ۽ ٻين تڪراري معاملن تي ڳالهيون ٿيڻيون هيون. پر هاڻي جيڪڏهن اها ملاقات ۽ ڳالهيون نٿيون ٿين، ته پوءِ اهو ئي سمجهيو ويندو ته، سويلين ۽ چونڊيل حڪومت، جنهن وٽ هيوي مينڊيٽ به آهي ۽ ان جو تعلق پنجاب سان آهي، تنهن هارايو ۽ ٻنهي ملڪن جي وچ ۾ ويڇو ۽ ڇڪتاڻ پيدا ڪندڙ قوت ڌر کٽيو. سچ ته اهو آهي ته، ٻنهي ملڪن جي وچ ۾ امن موجود ناهي. انڊيا 2008ع ۾ ممبئي واري واقعي کي پاسيرو رکڻ لاءِ تيار ناهي. پاڪستان وري شدت پسندن کي ڪنٽرول نه پيو ڪري، يا نه پيو ڪري سگهي. ائين ٻئي ملڪ پنهنجي  پنهنجي موقف تي سختيءَ سان بيٺل آهن. پرڏيهي ماهرن جو چوڻ آهي ته، ان ڳالهه ايٽمي طاقت رکندڙ ٻنهي ملڪن کي 2011ع کان پوءِ ٻه ڀيرا جنگ جي ڪنڌيءَ تي بيهاريو، جڏهن ته روزمره جي ڇڪتاڻ سبب ناتن ۾ ويڇا ان کان علاوه آهن، جيڪي ٻنهي ملڪن جي عوام کي هر حوالي سان نقصان پهچائي رهيا آهن. جيڪڏهن ان نقطي تي ٻنهي ملڪن جي موقف تي غور ڪجي، ته اهو چوڻ بيجا نه ٿيندو ته، ڇا شدت پسند ٻنهي ملڪن جي حڪومتن ۽ مفادات جي ڪوششن کي ناڪام بڻائيندا رهندا. ٻئي ملڪ، انهن جون حڪومتون ۽ عوام اهو سڀ ڪجهه ڏسندو رهندو؟ اهڙي قسم جي شدت پسندي پاڪستان لاءِ نه رڳو ٻاهرين دنيا ۾، بلڪه ملڪ اندر به وڏو مسئلو بڻيل آهي. ان ڪري وڌيڪ ذميواري پاڪستان جي ٿئي ٿي، ته هو اهڙا اثرائتا اپاءُ وٺي، جنهن سان اهو مسئلو ختم ٿي سگهي. انڊيا ۽ پاڪستان جي وچ ۾ بهتر لاڳاپن ۽ ڇڪتاڻ واري صورتحال ختم ڪرڻ جي پويان آمريڪا جي نئين دلچسپي پيدا ٿي آهي. سو ان ڪري، جو آمريڪا چاهي ٿو ته، ايندڙ سال افغانستان ۾ ان جي فوجن جي واپسيءَ بعد علائقي ۾ استحڪام هجي. معنى جيڪو جتي ۽ جيئن آهي، تيئن هجي. انهيءَ سلسلي ۾ ئي آمريڪي نائب صدر جوبيڊن ۽ پرڏيهي سيڪريٽري جان ڪيري تازو  نئين دهليءَ جو دورو ڪيو هو ۽ افغانستان جي صورتحال تي ڳالهايو هو. بعد ۾ جان ڪيري پاڪستان جو به دورو ڪيو هو ۽ وزير اعظم ۽ ٻين اڳواڻن سان ملاقاتون ڪيون هيون. افغانستان مان آمريڪي فوجين جي نڪرڻ بعد انڊيا ۽ پاڪستان، ٻئي پنهنجو اثر رسوخ وڌائڻ چاهين ٿا. ڏاڍي دلچسپ ۽ ساڳئي وقت ڏکوئيندڙ ڳالهه آهي ته، پاڪستان جي انڊيا سان لاڳاپن ۾ به افغان مسئلو وچ ۾ اچي رهيو آهي. پاڪستان کي افغانستان بابت روايتي پاليسي پهرين ڏينهن کان وٺي، اڄ سوڌو ڪوبه فائدو نه ڏنو آهي. ڏيهي توڙي پرڏيهي فرنٽ تي ڏچو ئي ڏچو پيدا ڪيو آهي. سوال اهو آهي ته، ڇا پاڪستان افغانستان بابت پنهنجي روايتي پاليسي ۽ مجموعي طور Strategic  ائپروچ  يا روش تبديل ڪندو؟.

 

سياسي پارٽي جي مک ڌارا کان ڌار ٿي بيهندڙ ’متحده‘

 

سياسي پارٽي جي مک ڌارا کان ڌار ٿي بيهندڙ ’متحده‘   خميس 29 آگسٽ 2013ع

ڪراچيءَ کي فوج جي حوالي ڪرڻ واري مطالبي کي سياسي ڌريون ۽ تجزيه نگار ڏاڍي دلچسپي سان ڏسي رهيا آهن. هي مطالبو هڪ اهڙي وقت ۾ ڪيو ويو آهي، جڏهن شهري سڏائيندڙ پارٽي نه وفاقي حڪومت ۾ ۽ نه ئي سنڌ حڪومت ۾ آهي. ساڳئي وقت تي ان کي اها به پڪ آهي ته جيڪڏهن ڪجهه ملڻو آهي ته اهو صوبائي حڪومت مان ۽ جيڪڏهن ڪي ڏکيا ڏينهن ڏسڻا آهن ته اهو اسلام آباد مان ٿيڻو آهي. ان ڪري ان بظاهر اهو ڏيک ڏنو آهي ته اها  نه پيپلز پارٽي جي ۽ نه ئي نواز ليگ جي مخالفت ڪري رهي آهي. حيران ڪن ڳالهه اها لڳي ٿي ته ايم ڪيو ايم پنهنجي ٺهڻ کان پوءِ پهريون ڀيرو سڌي طرح رڳو ڪراچيءَ لاءِ فوج گهرائڻ  جو مطالبو ڪيو آهي. اسٽيبلشمينٽ جي هدايتن تي هلڻ واري الزام جي باوجود اها پارٽي ڪراچيءَ ۾ فوج جي استعمال جي مداخلت ڪندي رهي آهي. ڪراچي ۾ پهريون ڀيرو 92ع ۾ نواز شريف جي پهرئين دور حڪومت ۾ فوج گهرائي وئي، اهو آپريشن آءِ بي جي برگيڊيئر امتياز جي هوم ورڪ ۽ ريسرچ کانپوءِ شروع ڪيو ويو هو. هن آپريشن جي نتيجي ۾ ايم ڪيو ايم ٻه اڌ  ٿي ۽ ”حقيقي“ جي نالي سان متوازي ڌڙو وجود ۾ آيو. الطاف حسين رات جي انڌيري ۾ لنڊن مان وڃي نڪتو، جتان اڄ سوڌو واپس نه ٿيو آهي. نواز شريف تي جڏهن رڳو شهري علائقن ۾ آپريشن ڪرڻ جو الزام لڳو ته هن ان آپريشن جو دائرو ڌاڙيلن خلاف آپريشن جي نالي ۾ سنڌ جي ٻهراڙين تائين به وڌايو. ائين سنڌ جا شهري توڙي ڳوٺاڻا علائقا نواز شريف جي خلاف ٿي بيٺا. نواز دور ۾ ٿيل آپريشن دوران ٽارچر سيلن جو پڻ انڪشاف ٿيو. سندس حڪومت ختم ٿيڻ بعد محترمه بينظير ڀٽو جي حڪومت آئي ته هن انهيءَ آپريشن جي تسلسل کي جاري رکيو. ان موقعي تي جناح پور جو اسڪينڊل پڻ سامهون آيو. ان آپريشن کي  بعد ۾ ريٽائرڊ جنرل نصير الله بابر ٽيڪ اوور ڪيو. هن آپريشن دوران گرفتار ٿيلن جا اعتراف ۽ اقبالي بيان گهڻو ڪجهه ٻڌائين ٿا. وري جڏهن محترمه جي حڪومت ويئي ۽ نواز شريف هيوي مينڊيٽ سان حڪومت ۾ آيو ته هن آپريشن ڪرڻ کان بس ڪئي.  بعد ۾ مشرف ۽  پيپلز پارٽي جي دور جو  سمورو عرصو ايم ڪيو ايم اقتدار جو حصو رهي. يعني 99ع کان 2013ع تائين ايم ڪيو ايم کي ڪراچي جي حوالي سان انتظامي، سياسي توڙي معاشي حوالي سان سمورا اختيار حاصل رهيا. ايتري قدر جو ڪراچيءَ جي حد تائين وارن اختيارن ۾ سنڌ حڪومت مداخلت ڪرڻ لاءِ سوچي به نه ٿي سگهي. ها ٻه ٽي هفتا اهڙا رهيا، جو پيپلز پارٽي جي صوبائي گهرو وزير ڊاڪٽر ذوالفقار مرزا ڀڙڪي کاڌي ۽ قرآن مجيد مٿي تي کڻي ايم ڪيو ايم خلاف ثابتين جي ڳالهه ڪئي. پر وري به اها ڳالهه آئي ويئي ٿي وئي. پيپلز پارٽي جي گذريل دور حڪومت ۾ جڏهن ايم ڪيو ايم ۽ عوامي نيشنل پارٽي هڪ ٻئي خلاف سخت جهيڙي ۾ هيون ته اي اين پي ڪراچي ۾ فوجي آپريشن جو مطالبو ڪيو ۽ ان آپريشن ذريعي دهشتگردن کي پڪڙڻ ۽ شهر کي هٿيارن کان پاڪ ڪرڻ جي ڳالهه ڪئي، تڏهن ايم ڪيو ايم هن مطالبي جي سخت مخالفت ڪئي. نومبر 2013ع ۾ حالتون به ڪجهه اهڙيون ٿيون ۽ سمورين پارٽين بشمول مذهبي پارٽين جي، مطالبو زور وٺي ويو ته ڪراچي ۾ آپريشن ڪيو وڃي. حالتن مان به ائين لڳو ٿي، پر آرمي چيف جنرل ڪياني چيو ته ڪراچي ۾ آپريشن جي ضرورت ناهي. تڏهن نواز ليگ مخالف ڌر ۾ هئي ۽ قومي اسيمبلي ۾ مخالف ڌر جي اڳواڻ اهڙي آپريشن جي مخالفت ڪندي چيو هو ته ائين ڪيو ويو ته فوج ڪراچي جي سوڙهين گهٽين واري ڌٻڻ ۾ ڦاسي پوندي. پيپلز پارٽي اڪثريت هوندي به ايم ڪيو ايم کي صوبائي توڙي وفاقي حڪومت ۾ شامل ڪيو ۽ ان جي جواز طور اهو چيو ته ”اسان ڪراچي ۾ امن خريد ڪيو آهي،“ پر ڪراچي کي اهو امن هن کان اڳ وارن سمورين حڪومتن يعني بينظير ڀٽو، نواز شريف، جنرل مشرف جي دور ۾ به جڏهن ايم ڪيو ايم حڪومت ۾ شامل هئي، نه ملي سگهيو. سو هن ڀيري پيپلز پارٽي کي ”خريداري“ واري دور ۾ به نه مليو. ٽارگيٽ ڪلنگز، اسٽريٽ ڪرائيم، ڀتا خوري، بد امني، دهشتگردي چوٽ چڙهيل رهيون. ايم ڪيو ايم اختيارين يعني حڪومت ۾ رهندي ڪڏهن به اهڙو مطالبو نه ڪيو آهي. حالانڪه اڄ جون حالتون گذريل دور حڪومت کان ڪي مختلف ناهن. ان جون معنائون تجزيه نگار اهي ڪڍي رهيا آهن ته ايم ڪيو ايم جيڪڏهن صوبائي حڪومت ۾ آهي، ڪراچيءَ جا ميونسپل ادارا وٽس آهن، ته سڀ  خير آهي، سڀ صحيح آهي، پر جڏهن اهي اختيار ناهن ته پوءِ اهو مطالبو ٿئي ٿو ته ”آپريشن ڪيو وڃي.“  ڪراچي ۾ فوج گهرائڻ واري ڳالهه واقعي عجيب لڳي ٿي، جو اها جماعت جيڪا، هن کان اڳ انهيءَ قدم جي مخالف رهي آهي. ايتري قدر جو فوج کي پولنگ، ووٽرن جي تصديق لاءِ گهرائڻ ۽ عام اليڪشن دوران پولنگن تي بيهارڻ جي به مخالف رهي آهي، اوچتو ڪراچي کي فوج حوالي ڪرڻ جو مطالبو ڪري رهي آهي. پيپلز پارٽي جو چوڻ آهي ته سنڌ اسيمبلي مڪاني ادارن جو قانون پاس ڪيو ۽ ايم ڪيو ايم جو گورنر عشرت العباد موڪل تي هليو ويو. ساڳئي طرح قانون پاس ڪري صوبي جي يونيورسٽين کي ٻين صوبن وانگر گورنر جي بدران وزير اعلى جي ماتحت ڪيو ويو، ان ڪري ايم ڪيو ايم مشرف واري نظام لاءِ آرمي گهرائڻ جو مطالبو ڪيو آهي. هوڏانهن ڪراچي ۾ بدامني وارو ڪيس پڻ سپريم ڪورٽ ۾ آخري مرحلن ۾ آهي ۽ هن کان اڳ وارين شنوائين دوران چيف جسٽس جا ڏنل ريمارڪس به سڀني جي سامهون آهن. ڪن حلقن جو چوڻ آهي ته ايم ڪيو ايم کي ڀئو آهي ته عدالت جيڪڏهن ڪو اهڙو فيصلو ڏنو ته ان کي ڪيئن منهن ڏبو. ان ڪري اها اڳ راکو ٿي، پيش بندي ڪري رهي آهي. دراصل ايم ڪيو ايم سنڌ حڪومت بدران وفاقي حڪومت ۾ شامل ٿيڻ گهري ٿي، پر في الحال نواز شريف ڪا اهڙي گيم کيڏڻ لاءِ تيار ناهي. ڇاڪاڻ جو ڪجهه اطلاعن موجب پ پ ۽ نواز ليگ ۾ ”هڪ ٻئي جي مينڊيٽ جو احترام ڪرڻ“ تي راضپو ٿي ويو آهي. وزير اعظم گهوٽڪي جي دوري کان اڳ صدر سان ملاقات ڪئي هئي ۽ ان ملاقات جو سنڌ حڪومت کيس ”فل پروٽوڪول“ ڏنو. هاڻي جيڪڏهن اها صورتحال جاري رهي ٿي جو ايم ڪيو ايم حڪومت کان ٻاهر رهي ته هن لاءِ ڪيئي ڏکيائيون آهن. سياسي طور تي اها ڏکيائي آهي ته اها نه صوبائي ۽ نه ئي وفاقي حڪومت ۾ آهي. جڏهن ته مڪاني چونڊن ۾ منظر نامو ان لاءِ اڳ وانگر هڪ هٽي وارو ڪونه ٿو بيهي. اهڙي صورت ۾ عام ماڻهو ڪم ڪارين لاءِ حڪومتي پارٽين سان رجوع ڪندو. ائين جيڪڏهن ڪو ٻيو دروازو کليو ته اهو بند ڪرڻ مشڪل ٿي پوندو. ان سان گڏو گڏ اهو به پيپلز پارٽي کي حڪومت ۾ رهڻ يا آرام سان حڪومت ڪرڻ جي سهولت کان روڪڻ لاءِ به اهو قدم ڪم اچي سگهي ٿو. ڪراچيءَ کي  فوج حوالي ڪرڻ جي ملڪ جي ٽن وڏين پارٽين نواز ليگ، پ پ ۽ تحريڪ انصاف مخالفت ڪئي آهي، جڏهن ته جماعت اسلامي ۽  ٻيون پارليامينٽ ۾ موجود پارٽيون به ايم ڪيو ايم جي هن مطالبي جي حمايت نه ڪنديون. نتيجي ۾ ايم ڪيو ايم هڪ دفعو وري سياسي پارٽين جي مين اسٽريم کان ڌار بيهڻ جو فيصلو ڪري رهي آهي. نواز شريف، جيڪو سمورن واقعن هوندي ڪوئيٽا کي فوج جي حوالي ڪرڻ لاءِ تيار ناهي، سو ڪراچي کي ڪئين ڪندو؟ ۽ اهو به ته فوج جنهن 2012ع ۾ ائين نه ڪيو ۽ ووٽر لسٽن جي تصديق ۽ عام چونڊن ۾ پولنگ تي بيهڻ لاءِ راضي نه ٿي، سا هينئر به تيار نه ٿيندي. هونئن به صوبائي حڪومت جي درخواست تي ئي وفاق فوج موڪلي سگهي ٿي. اهو ڪم پيپلز پارٽي جي حڪومت ڪنهن به طرح نه ڪندي، ان لاءِ گورنر راڄ وارو نسخو ٿي سگهي ٿو، پر اهو نواز شريف نه ڪندو. نواز شريف لاءِ اها به ڏکيائي آهي ته سندس حڪومت کي اڃا 3 مهينا مس ٿيا آهن، ته هڪ صوبي ۾ فوج موڪلي ۽ سياسي عدم استحڪام پيدا ڪري. هو ڄاڻي ٿو ته  جي عدم استحڪام واري  زلزلي جو مرڪز کڻي ڪراچي هجي، پر لوڏا اسلام آباد ۾ به محسوس ڪيا ويندا. http://www.thekawish.com/Articles1/Sohail%20Sangi/2013/2013/29%20Aug%2013.htm

اليڪٽرانڪ ميڊيا جو طوفان ۽ پرنٽ ميڊيا!

 

SOHAIL SANG

اڱارو 3 آگسٽ 2004ع جهنگ ۾ جڏهن شوڪت عزيز تي خودڪش حملو ٿيو ته اڌ ڪلاڪ اندر ٽي وي چئنل اها خبر بريڪ ڪري ڇڏي. ڪراچي ۾ ڪور ڪمانڊر تي ٿيل حملي جي ڪلاڪ اندر اها خبر بي بي سي جي ويب سائيٽ تي موجود هئي. تازو ڀارت ۽ پاڪستان جي وچ ۾ ٿيل ڪرڪيٽ ميچ جو اسڪور ڪيترن همراهن موبائيل فون ڪمپني تي ڏنل سهوليت تان معلوم پئي ڪيو. انهن سڀني خبرن ۽ اطلاعن لاءِ هاڻي نه ٻئي ڏينهن تائين اخبار جو انتظار ڪرڻو ٿو پوي ۽ نه ئي وري رات نائين وڳي واري ٽي وي جي خبرنامي لاءِ ترسڻو ٿو پوي. جيئن ڪو واقعو ٿئي ٿو، منٽن اندر ان جو رڳو اطلاع ئي نه، پر سموري خبر ٽي وي چئنلز، ويب سائيٽ يا ريڊيو جي نيوز آئوٽ ليٽ تي موجود هجي ٿي. هڪ اهڙي منظر ۾ ڪاغذ تي مس سان ڇپيل اکر جو مستقبل ڇا آهي؟ هي هڪ وڏو سوال آهي. جديد ٽيڪنالاجي ۽ خبر چار پهچائڻ جي نون ذريعن رڳو اخباري دنيا لاءِ ئي نه، پر خود ڇپيل ڪتابن ۽ ميگزين لاءِ هڪ وڏو چئلينج ڪري ڇڏيو آهي. مختلف سرويز ۽ اڀياسن ذريعي اها ڳالهه سامهون آئي آهي ته يورپ جي مختلف ملڪن ۾ گذريل پندرهن سالن کان اخبارن جي سرڪيوليشن گهٽجي رهي آهي. خاص طور تي 14 کان 18 سالن جي عمرين وارن نوجوانن جو اخبار پڙهڻ ڏي لاڙو ناهي وڌي سگهيو. ساڳيءَ ريت اخبارن جي جياپي جو مالي وسيلو اشتهار به گهٽجي رهيا آهن. هتي اها ڳالهه ذهن ۾ رکڻ گهرجي ته اخبارن جي سرڪيوليشن ۾ اها ڪمي انٽرنيٽ جي شروع يا عام ٿيڻ کان اڳ جو قصو آهي. ٻين لفظن ۾ اهو ته ريڊيو، ٽي وي ۽ ماڻهن جي رهڻي ڪهڻي وارو طريقو ئي اخباري دنيا تي اثرانداز ٿيڻ جو  سبب بڻجي رهيو هو. انٽرنيٽ ۽ موبائيل فون اطلاع وارن ذريعن ۾ ڪي قدر واڌ آندي آهي. معاملو رڳو انٽرنيٽ جو ناهي. ڪمپيوٽر، جنهن اخباري دنيا کي به وڏيون سهولتون مهيا ڪيون آهن، اهو به ڇاپي اکر يعنيٰ اخبار ۽ ڪتاب جي مقابلي ۾ اچي ويو آهي. ٽيهه چاليهه رپين جي سي ڊي تي ڊڪشنري، انسائيڪلوپيڊيا  ۽ سائنس سان واسطو رکندڙ اسڪول، ڪاليجن ۽ يونيورسٽين جي نصاب وارن مضمونن تي ڪتاب  پنجن ستن سالن کان عام آهن. پر هاڻي مختلف سماجي علمن جا نوان توڙي پراڻا ڪتاب ۽ ادب جو خزانو به سي ڊيز جي شڪل ۾ عام جام ملي ٿو. مثال طور شيڪسپيئر جي ڊرامن لاءِ ڪيئي ڊزن ڪتاب خريد ڪرڻ بدران توهان هڪ سي ڊي وٺو. ان ۾ سڄو شيڪسپيئر موجود آهي، سو به ان سهولت سان ته ان جي ڪنهن به ڊرامي ۾ ڪو به ڪردار يا جملو ۽ لفظ به ڳولڻو هجي ته ڪمپيوٽر جي ”سرچ“ ۽ فائينڊ ڪمانڊ سان توهان هٿ ڪري سگهو ٿا. اهو ڪم هاڻي سنڌي ۾ به ٿي رهيو آهي. اها ٻي ڳالهه آهي ته  اهو اسان جي ديس جا سنڌي ادارا ناهن ڪري رهيا. مشهور سنڌي اديب جوڙي سندري اتم چنداڻي ۽ اتم جي ڌي آشا چاند هڪ پروجيڪٽ تي ڪم ڪري رهي آهي، جنهن موجب هڪ ئي سي ڊي ۾ سنڌي جي ناميارن ليکڪن جا شاهڪار ڪتاب سمايا ويندا. آشا چاند هن کان اڳ غير سنڌين لاءِ سنڌي لکڻ، پڙهڻ ۽ سکڻ بابت هڪ سي ڊي ٺاهي چڪي آهي. ڪتابن جي ڊجيٽلائيز ٿيڻ سان گڏو گڏ ميگزين جون سي ڊيز به مارڪيٽ ۾ اچي ويون آهن. مشهور ريسرچ واري رسالي ”نيشنل جياگرافڪ“ جا سمورا شمارا سي ڊيز تي موجود آهن. ان ڏس ۾ هڪ وڌيڪ اڳڀرائي اها ٿي آهي جو يورپ جي هڪ ڪمپني دلچسپ سي ڊي تي اخبار ڏيڻ جو تجربو ڪري رهي آهي، ان ڏينهن جي خبرن تي مشتمل سي ڊي سمورن حال احوالن ۽ تصويرن سان گڏ اخبار جي ئي قيمت ۾ اخبارن جيان مارڪيٽ ۾ موجود هوندي، جيڪا اسٽالن تان يا وري گهر پهچائڻ جي نظام هيٺ ورهائي سگهبي. اها سي ڊي ڪمپيوٽر تي هلائي معلومات ورتي ويندي. هي اهو تناظر آهي، جنهن ۾ ماس ميڊيا بيٺي آهي. شروع ۾ خبرن چارن جي ڦهلاءَ جو واحد ذريعو اخبارون هونديون هيون، ڇاڪاڻ جو پرنٽنگ پهرين ٽيڪنالاجي هئي، جنهن جي ذريعي ماڻهن جي هڪ وڏي انگ کي هڪ ئي ڌڪ ۾ خبرون چارون پهچائي پيون سگهجن. اکر هٿ هڪ هنڌ کان کڻي  ٻئي هنڌ تائين پهچائڻ لاءِ ڪاغذ مناسب ذريعو رهيو، اڳتي هلي اکرن سان گڏ ان ۾ تصويرن جو به اضافو ٿيو. اليڪٽرانڪ ميڊيا ۾ ريڊيو ۽ ٽي وي جي اچڻ سان ميڊيا جي استعمال  ۾ تبديلي آئي، جيڪا اڄ سوڌو جاري آهي. اڄ اها انٽرنيٽ آهي، جيڪا ميڊيا جي استعمال ۾ وڌيڪ تبديليون آڻي رهي آهي. ڪجهه سال اڳ تائين انهن تبديلين کي ڊرامائي تبديليون سڏيو پئي ويو. پر اڄ اسين اهو چئون ٿا ته اهي تبديليون ڊرامائي يا انقلابي نه، پر ارتقائي آهن. ميڊيا جي استعمال ۾ تبديليءَ جون ٻه خاص ڳالهيون آهن. (1 ) اسپيشل انٽرنيٽ وارن ميگزينن ۾ وڏي پيماني تي واڌ آئي آهي، ان مان پتو پوي ٿو ته ميڊيا جو استعمال وڌيڪ انفراديت پسندي وارو ۽ وڌيڪ اسپيشلائيزڊ ٿي ويو آهي. هيءَ اها تبديلي آهي، جنهن کي Individualised ماس ميڊيا جو نالو ڏيئي سگهجي ٿو. (2 ) ڪلاسيڪي ماس ميڊيا جي استعمال ۾ تبديلي آئي آهي. خاص طور تي عام دلچسپي واري ميڊيا يعني ٽي وي، ريڊيو ۽ اخبار ۾. ٻن ٽن ڏهاڪن تي ٻڌل تجربو ٻڌائي ٿو ته اها شفٽ اخبارن جي حق ۾ نٿي بيهي. ٽي وي ۽ ريڊيو جو ججهو استعمال جزوي طور تي ماڻهن جي وڌندڙ تفريحي گهرجن ڪري به آهي. انٽرنيٽ تي مڻن جي منهن گهڻ موضوعي ۽ گهڻ رخي معلومات موجود آهي، جيڪا رڳو ڪي بورڊ يا مائوس گهمائڻ سان حاصل ڪري سگهجي ٿي ۽ وڏي ڳالهه ته اها اپ ڊيٽ به ٿيندي رهي ٿي، جيڪا ڳالهه ماڻهن جي وڏي پيماني تي دلچسپيءَ جو باعث بڻجي ٿي. اخباري دنيا خاص طور تي ان جي پبلشرن ماس ميڊيا جي استعمال ۾ آيل انهيءَ تبديلي جو هڪ حد تائين نوٽيس ضرورت ورتو آهي. اهو ئي سبب آهي ته دنيا توڙي سنڌ جون سموريون اخبارون هاڻي ويب سائيٽ تي موجود آهن. پر سنڌي اخبارن جي لاءِ ڏکيائي اها آهي جو سنڌي ڪمپيوٽنگ يوني ڪوڊ تي اچڻ جي باوجود ان پوزيشن ۾ نه اچي سگهي آهي جو ان جو ٽيڪسٽ ويب سائيٽ تي اچي سگهي. في الحال سنڌي توڙي اردو اخبارون ٽيڪسٽ جي بدران اميج جي صورت ۾ ويب سائيٽن تي موجود آهن. اميج ڳرو هجڻ ڪري نه هفتي کان وڌيڪ پراڻا اشو سائيٽ تي رکي سگهجن ٿا ۽ نه وري ان تي سرچ ۽ فائينڊ وارا انجڻ ڪم ڪن ٿا. هي هڪ اهڙي ڏکيائي آهي، جيڪا سنڌي ٻولي جي وڌيڪ ترقي لاءِ رڪاوٽ بڻيل آهي. سُڌ سماءُ جي وسيلن  ۾ ترقي ۽ واڌ بعد خبرون ۽ انفرميشن سولائيءَ سان ۽ ججهي مقدار ۾ موجود آهي. اهو چئجي سگهجي ٿو ته هر اخبار وٽ سموريون مکيه خبرون موجود آهن، پوءِ ڀل اها ڊمي ڇو نه هجي. ايئن کڻي چئجي ته ڪالهه جي وڏي ۾ وڏي اخبار وٽ ايتريون خبرون موجود نه هيون، جيتريون اڄ جي ڪنهن ڊمي اخبار وٽ موجود آهن. ان صورتحال ۾ هڪ ڪامياب مقبول اخبار لاءِ وڏا چئلينج آهن. هڪ پاسي اليڪٽرانڪ ميڊيا جي يلغار آهي ته ٻئي پاسي وري خبرن ۽ انفرميشن جي عام موجودگي. اخبار کي جيڪڏهن انهن ٻنهي چئلينجن ۾ زنده ۽ مقبول رهڻو آهي ته وڌيڪ پروفيشنل ٿيڻو پوندو. ان لاءِ ٿلهي ليکي هيٺيون ڳالهيون ڳڻائي سگهجن ٿيون. (1)  موجود تصويرن، خبرن ۽ مواد جي سليڪشن ڪهڙي هجي، جيڪا پڙهندڙن جي گهرجن کي پورو ڪري ۽ ان کي وڻي. ٻين لفظن ۾ اهو ته توهان سڄي صورتحال کي ڪيئن ٿا انڊراسٽينڊ ڪيو. مثال طور اسان جي سنڌي اخبارن جي رسائي ته رڳو اي ايف پي، رائٽر ۽ ٻين ٻاهرين نيوز ايجنسين جي فوٽن ۽ خبرن تائين  آهي، جڏهن ته سوال منفرد فوٽو ڳولڻ ۽ ان جي سليڪشن جو آهي. (2)  جيئن مٿي ذڪر ڪري آيا آهيون ته خبرون هر ڪنهن وٽ آهن، مقبول ۽ ڪامياب اخبار جي ڪاريگري اها آهي ته ان وٽ پنهنجي ڪهڙي اينگل آهي ۽ ان تي ان جو پنهنجو ڪهڙو ڪم ڪيل آهي؟ (3)  چئنل ۽ اليڪٽرانڪ ميڊيا گهڻي ڀاڱي عالمي ۽ ملڪي سطح جي خبرن کي ڪوريج ڏي ٿي. جيڪڏهن ڪنهن خاص سبب ڪري ڪڏهن ڪو لوڪل اشو ڏي لڙي به اچي ٿي ته اهو اتفاقي يا ڪنهن هڪ اڌ دفعي جو واقعو هوندو آهي. يا ته ڪو ايڏو وڏو واقعو ٿي ويندو آهي يا ڪا ٻي اهڙي ڳالهه، پر اليڪٽرانڪ ميڊيا لاءِ اهو ممڪن ناهي ته اها روز روز اهو لوڪل اشو کڻي. ڪي ٽي اين يا ڪو ٻيو چئنل پير ڳوٺ وارن قبائلي جهيڙن کي ڪو هڪ اڌ دفعو ڪوريج ڏيندو. ان ڪري ڪامياب اخبارن کي وڌيڪ لوڪل ۽ وڌيڪ ووڪل (vocal) ٿيڻو پوندو. (4)  سخت ڪامپيٽيشن (مقابلي بازي) جي نتيجي ۾ هر ڪو ماڻهو ڪا اضافي شيءِ ڳولي ٿو. اها اضافي شيءِ اسپاٽ رپورٽنگ کان سواءِ ممڪن ناهي. جيستائين رپورٽر پاڻ ڪاشيءِ نه ڏسندو، تيستائين ڪا نئين اينگل ۽ اضافي معلومات حاصل نه ڪري سگهندو. مسئلي جي گهرائي ۾ نه وڃي سگهندو. نتيجي ۾ هن جي رپورٽ هڪ عام ۽ سطحي رپورٽ ٿي ويندي. ايئن پوءِ ڄڻ ته رپورٽر جو ۽ شايد ان ميڊيا جو موت ٿي ويندو. (5) ويب سائيٽون ڪنهن واقعي جي رپورٽنگ مهل لاڳاپيل لنڪ ڏينديون آهن، جنهن سان اها خبر يا واقعو وڌيڪ انٽرپريٽ ٿي ويندو آهي ۽ سڄو پس منظر سامهون اچي ويندو آهي. اخبارن کي ڪنهن واقعي جي صورت ۾ ان جو پس منظر ڏيڻو پوندو، ان جي تشريح ڪرڻي پوندي، تجزيو ڏيڻو پوندو. ڏٺو وڃي ته تشريحي ليک، سچوئشنر ۽ تجزيا، انهن روايتي بحث مباحثن کان وڌيڪ پڙهندڙن جي دلچسپي جو ڪارڻ بڻبا آهن. (6)  اخباري دنيا جا نيوز سورس وڌيا آهن. هر چئنل يا نيوز آئوٽ ليٽ تي هر واقعي جي باري ۾ بنهه نه تڏهن به ٻه لفظ ضرور منفرد يا Exclusive هوندا آهن. جيڪڏهن اخبار اهي ٻه ٻه لفظ به کڻي ته ڏهه لفظ ٿي وڃن ٿا ۽ خبر کي جاندار بڻائي اخبار کي منفرد بڻائي وجهن ٿا. اخباري دنيا کي اهو فائدو ان ڪري به آهي جو ڪو  به ماڻهو چئنل ۽ سمورا نيوز آئوٽ ليٽ ناهي ڏسندو، ان ڪري اخبار هڪ جاءِ تي سڄي انفرميشن گڏ ڪري ڏي ٿي. ٻين لفظن ۾ اهو ته انفرميشن سميٽي ۽ سهيڙي ڏي ٿي. اخبار کي ان ڪري به مٿڀرائپ حاصل آهي جو اخبار فرصت ۾ گاڏي ۾ سفر ڪندي به پڙهي سگهجي ٿي، جڏهن ته ٽي وي يا ريڊيو لاءِ اهو ممڪن نه هوندو آهي. (7)  اليڪٽرانڪ ميڊيا خاص ڪري  ٽي وي چئنل جي گليمر، نالي ۽ تصويرن جي ڪري ۽ انهن چئنلن جي الڳ ۾ واڌ پروفيشنل، تجربيڪار ۽ اسڪلڊ ماڻهن کي پاڻ ڏي ڇڪيندو وڃي پيو، نتيجي ۾ اخباري دنيا ڄڻ تجربيڪار ماڻهن کان وانجهجي پئي وڃي. اها ڳالهه اخباري دنيا جي مستقبل لاءِ چڱي خاص هاڃيڪار ٿي سگهي ٿي جو باصلاحيت افرادي قوت، جيڪا اڳ هن شعبي ۾ موجود آهي، يا نئون ٽئلينٽ اچي پيو، سو پنهنجو رخ چئنل يا اليڪٽرانڪ ميڊيا ڏانهن موڙي وٺندو. (8)  نئين ميڊيا جي اچڻ سان خود صحافت جي شڪل فارميٽ ۽ اظهار جي ذريعن ۾ به تبديلي آئي آهي. لکڻيون جتي وڌيڪ چٽاڻ ۽ مختصر هجڻ جون گهرجائو آهن، اتي جامع هجڻ جي به تقاضا ڪن ٿيون، ان ڪري  مقبول اخبارن کي پنهنجي ڪارڪنن جي تربيت ۽ پيشه وارانه صلاحيتون وڌائڻ لاءِ به جتن ڪرڻا پوندا. (9) اڄ جي صحافت انٽرايڪٽوٽيءَ جي صحافت ٿي ويئي آهي. پڙهندڙ جو اثر رسوخ ۽ پڙهندڙ جي اظهار واري ڳالهه گهڻي اهميت اختيار ڪري ويئي آهي. آمريڪا جي اخبار واشنگٽن پوسٽ ۽ دنيا جي وڏي ۾ وڏي مستند اداري بي بي سي به پنهنجي ويب سائٽن تي انٽر ايڪٽوٽي شروع ڪئي آهي. اهي شيون گهڻيون مقبول وڃي رهيون آهن، ان ڪري مقبول ۽ ڪامياب اخبار کي پنهنجي ويب سائيٽ توڙي ڪاغذ تي ڇپيل ڪالمن ۾ اهو حصو وڌائڻو ۽ اثرائتو بنائڻو پوندو. جيڪڏهن ايئن نٿو ڪيو وڃي ته پڙهندڙ لاءِ آپشن ۽ چوائس گهڻي موجود آهي، ان ڪري پڙهندڙ پرنٽ ميڊيا جي هٿن مان نڪري ويندو. (11)  اخبارن کي پنهنجي ويب سائيٽن تي خبرن ۽ رپورٽن کي اپ ڊيٽ ڪرڻو پوندو ۽ اتي ماڻهن جي ضرورتن ۽ دلچسپي جي سامانن لاءِ وڌيڪ جڳهه ڪڍڻي پوندي. (12)  سخت مقابلي جي ميدان ۾ جتي فارميٽ، اينگل، سليڪشن، گهرائيءَ سان رپورٽنگ وغيره اهم آهن، اتي نوان موضوع پڻ ڳولڻ جي ضرورت آهي، جيڪي اخباري دنيا کي زنده رکي سگهن. اهو صحيح آهي ته انساني حقن، ماحوليات يا وري ڪارو ڪاري وارا معاملا اڄ به اهم آهن، پر هاڻي ڪو ٻيو به موضوع ڳولڻو پوندو. مثال طور جياپي جا وسيلا، سماجي انصاف، گڊ گورننس وارا معاملا تمام اهم آهن. موضوعن جي حوالي سان اها ڳالهه به اهم آهي ته سنڌي اخبار کي ڏسندي لڳي ٿو ته خراب خبرون (Bad News) ئي رڳو خبرون  آهن. مثال طور قتل، حادثا، موت، پٽڪو وغيره. پر هي سڀ ڪجهه اهو آهي، جيڪو ماڻهو پڙهڻ نٿو چاهي، يعني اهو ڪو کيس وڻي ڪو نه ٿو، ان جي دل وٽان ناهي. آخر انهن جا ڪارڻ ڪهڙا آهن؟ سماجي، سياسي، معاشي موضوعن ڏانهن به وڃڻ گهرجي ۽ ڊولپمينٽ جرنلزم کي به ڏسڻ گهرجي، جيڪا سنڌي ۾ اڃا باقاعده متعارف ٿيڻ باقي آهي. چوندا آهن ته جڏهن به ڪو وڏو وهڪرو ايندو آهي ته اهو ننڍين ننڍين يا ڪمزور شين کي لوڙهي ڇڏيندو آهي. هڪ اهڙو ئي وهڪرو ميڊيا جي دنيا ۾ اچي رهيو آهي. جڏهن ٻوڏون، زلزلا وغيره ايندا آهن ته اخبار وارا ماڻهن کي اڳواٽ ٻڌائيندا آهن، پر جڏهن اهڙا Disastar اخباري دنيا ڏي وڌڻ لڳندا آهن ته اخبار وارن کي ڪير ٻڌائيندو؟ ظاهر آهي ته ڪير به ڪو نه ٻڌائيندو. اخبار وارن کي پاڻ ان جو ادراڪ ڪرڻو پوندو. اڄ ڪاوش جي سالگره آهي، ان موقعي تي مبارڪ سا گڏ مٿي ذڪر ڪيل نيڪ صلاحون نه رڳو ڪاوش، پر سڄي پرنٽ ميڊيا لاءِ آهن، جن کي مستقبل ۾ اڃا به وڌيڪ چيلينجز ۽ مقابلي بازيءَ کي منهن ڏيڻو آهي.