جاچ ٽيم جي رپورٽ
سپريم ڪورٽ پنهنجي جوڙيل گڏيل جاچ ٽيم جي رپورٽ جو جائزو وٺڻ شروع ڪيو آهي. سپريم ڪورٽ آڏو ٻه ٽي سوال آهن، هڪ اهو ته رپورٽ جون فائينڊنگس ڪيتريون سگهاريون ۽ ڀروسي جوڳيون آهن؟ ٻيو اهو ته اها انهن فائينڊنگس مان ڪهڙين فائينڊنگس تي ۽ ڪيئن عمل ڪري؟ اها ڳالهه سومر ڏينهن تي شنوائي ڪندڙ بينچ جي هڪ جج به پنهنجي رمارڪس ۾ چئي. پاناما ڪيس جو اڃا حتمي فيصلو نه ٿيو آهي، جنهن جو مٿي ذڪر ڪري آيا آهيون ته جي آءِ ٽي جي رپورٽ ۽ ان تي عمل ڪرڻ وارن پهلوئن تي بحث هلي پيو. ان دوران وزيراعظم ۽ سندس ڪٽنب جي ڀاتين جي آءِ ٽي رپورٽ تي اعتراض واريندي عدالت ۾ درخواست به ڏني آهي، جنهن ۾ رپورٽ کي بدنيتيءَ تي ٻڌل ڪوٺيو ويو آهي. هن کان اڳ وزيراعظم، سندس ڪٽنب توڙي ڪابينا ۾ موجود سندس ويجها ساٿي ان سڄي معاملي کي چونڊيل ۽ سويلين حڪومت خلاف سازش سڏي رهيا هئا، پر ترت ئي وزيراعظم واري ڌر پنهنجي انهيءَ موقف تان ٿورو پوئتي هٽي ۽ ان رڳو جي آءِ ٽي، ان جي طريقي ۽ ڪارڪردگيءَ کي چئلينج ڪرڻ جو فيصلو ڪيو.
هن سڄي تحرڪ کي ان ڪري به سازش سڏيو پئي ويو، جو سڄي معاملي جي پٺيان تحريڪِ انصاف هئي، جيڪا نواز ليگ حڪومت خلاف پهرين ڏينهن کان احتجاج ڪندي وزيراعظم کان استعيفيٰ جو مطالبو ڪري رهي آهي. معاملو 2013ع جي چونڊن ۾ ڌانڌلين جي الزامن کان شروع ٿيو هو ۽ پوءِ ڌرڻن تائين ڳالهه پهتي. پر تڏهن پارليامينٽ ۾ موجود سياسي پارٽيون نواز ليگ جو ساٿ ڏئي رهيون هيون، جڏهن ته پاناما ڪيس ۾ ائين نه ٿي سگهيو. اهو درست آهي ته باقي پارٽيون تحريڪ انصاف وانگر احتجاج تي نه لهي آيون هيون، پر انهن کي موقعو ملي ويو آهي ته 2018ع وارين چونڊن جي ويجهي اچڻ سان ان مان فائدو وٺن ۽ حڪمران جماعت نواز ليگ توڙي خود نواز ليگ جي پوزيشن ڪمزور ڪن، ان ڪري پاناما ڪيس هڪ سياسي تحريڪ بڻجي ويو. جڏهن معاملو سياسي تحريڪ بڻجي ويندو آهي ته ان مان حڪمرانن کي سازش جي بوءِ اچڻ شروع ٿيندي آهي. اها تحريڪ پهرين نواز ليگ جي حڪومت خلاف هئي، جنهن جو وزيراعظم نواز شريف هو، پر پوءِ اها تحريڪ نواز شريف ۽ ان جي ڪٽنب جي ڀاتين خلاف نظر اچڻ لڳي. ان تحريڪ کي ڪيئن منهن ڏجي، ان تي نواز ليگ ڪابينا، پارلياماني پارٽي ۽ خود شريف خاندان به هڪ پيج تي نه هو.
سياسي پارٽين جو خيال هو ته صرف وزيراعظم کي ئي ٽارگيٽ بڻائجي، ائين نواز ليگ پنهنجو پارلياماني ليڊر تبديل ڪري ٿي ته ائين ڪرڻ سان اڳتي هلي خود نواز ليگ ڪمزور ٿيندي ۽ ممڪن آهي ته ان ۾ گروهه بندي به ٿي وڃي. اهو هڪ ڀڃ ڊاهه وارو ۽ ڪجهه وڌيڪ مدت وٺندڙ، پر پنهنجي جوهر ۾ سياسي عمل هو، جڏهن ته تحريڪ انصاف وزيراعظم سان گڏوگڏ موجوده اسيمبلين جي خاتمي جي به ڳالهه ڪري رهي هئي. نواز شريف سان گڏ سندس اتحادين ۾ مولانا فضل الرحمان ۽ محمود خان اچڪزئي بيٺل نظر اچن ٿا. ڪابينا اندر جيتوڻيڪ مجموعي طور ”ڊٽ جائو“ واري صورتحال آهي، پر وزير داخلا چوڌري نثار علي خان جو موقف مختلف سامهون آيو آهي. جيڪو ڪابينا جي اجلاس ۾ ٿيل فيصلي ۽ ڳالهه بابت ٻين وزيرن کان مختلف راءِ رکي ٿو. ان ڏس ۾ هو هڪ هفتي اندر ٽي ڀيرا وضاحتون ڪري چڪو آهي، جنهن ۾ هن بظاهر ساڻس منسوب ڪيل لفظن جي ترديد ڪئي آهي، پر دراصل هن پنهنجي پاڻ کي وزيراعظم نواز شريف جي انهيءَ فيصلي کان پري رکيو آهي. چوڌري نثار علي جي نواز شريف سان ٽيهارو کن سالن جي رفاقت آهي، پر سندس موقف ۽ رويو گهٽ ۾ گهٽ گذريل ٻن ڏهاڪن کان پنهنجي ليڊر کان مختلف رهيو آهي، جنهن جو عڪس ڪيترن ئي موقعن تي نظر ايندو رهيو آهي. ساڳي صورتحال پارلياماني پارٽي جي اجلاس جي پڻ رهي، جنهن ۾ چوڌري صاحب شريڪ ئي نه ٿيو.
مجموعي طور اها ڳالهه پئي بيٺي ته ادارن سان ٽڪراءَ واري پاليسي اختيار ڪجي يا ٽڪراءَ ۾ نه وڃجي؟ بهرحال نواز شريف ۽ سندس ساٿين طرفان ”ڊٽ جائو“ واري پاليسي رکندي وري ان کان هٽڻ بعد اها صورت اڀري آئي، جو عسڪري اداري جي ميڊيا ونگ وضاحت ڪئي ته عسڪري ڌر جو پاناما ڪيس سان ڪو تعلق ناهي، اهو سپريم ڪورٽ کي اڪلائڻو آهي ۽ هو ملڪ ۾ آئين جي عملداري چاهين ٿا. هاڻي جيڪو به قدم کڄندو ۽ عمل ٿيندو، اهو سياسي ڌرين، پارليامينٽ ۽ عدليه وٽان ئي ٿيندو. اهو ئي سبب آهي، جو پيپلزپارٽي جي چيئرمين بلاول ڀٽو زرداري جو اهو موقف سامهون آيو آهي ته پيپلزپارٽي سمورا آپريشنز استعمال ڪري سگهي ٿي، جنهن ۾ قومي اسيمبلي مان استعيفائون ڏيڻ ۽ رستن تي اچڻ به شامل آهي. دلچسپ ڳالهه اها آهي ته پيپلزپارٽي رڳو قومي اسيمبليءَ مان استعيفا ڏيڻ جي ڌمڪي ڏني آهي، صوبائي اسيمبلي مان نه- سندس اهو مطالبو هڪ دفعو وري ان کي تحريڪ انصاف جي موقف جي ويجهو آڻي بيهاري ٿو. پيپلزپارٽي سمجهي ٿي ته جيڪڏهن عمران خان احتجاج ۽ رستن جي سياست تي نڪري پوي ته پوءِ ان جي لاءِ مشڪل ٿي پوندو ته اها پاڻ کي پري رکي، ڇاڪاڻ جو هن ڀيري جيڪڏهن تحريڪِ انصاف رستن تي آئي ته هرڪو رستن تي هوندو. ساڳئي وقت پيپلزپارٽي خود پارليامينٽ اندر کيڏڻ ۽ وقت کان اڳ چونڊون ڪرائڻ لاءِ زور ڀرڻ جو موقف ڏيکاري رهي آهي.
ملڪ جي موجوده بحران جي جيڪڏهن چير ڦاڙ ڪجي ته اها ڳالهه سامهون اچي ٿي ته ملڪ جون ٻه وڏيون پارٽيون پيپلزپارٽي ۽ نواز ليگ عوام کي ته ڪجهه نه ڏيئي سگهيون، ساڳئي وقت انهن ٻنهي جمهوريت ۽ نظام جي محافظ هجڻ جي دعويدار پارٽين عوام کي به پاڻ کان پري رکيو. نتيجي ۾ جيڪو خال پيدا ٿيو، سو عمران خان ڀريو، جنهن عوام کي موبلائيز ڪيو ۽ عوام کي پاڻ سان گڏ بيهارڻ جي ڪوشش ڪيائين. اهو ئي سبب آهي، جو عمران خان مضبوط نظر اچي ٿو ۽ اهي ٻئي پارٽيون ان کان ڪن هڻن ٿيون. انهن ٻنهي پارٽين اسٽيبلشمينٽ ۽ سماج ۾ موجود اشرافيه، يعني اپر ڪلاس ۽ بااثر ماڻهن جي بنياد تي سياست ڪئي. سندن سياست جو محور رڳو اليڪشن تي رهيو ته اهي ڪيئن کٽي سگهجن ٿيون. اهو صحيح آهي ته سياست اقتدار ۾ اچڻ جي راند آهي، اهو اقتدار اليڪشن جي ذريعي ۽ گڏوگڏ اسٽبلشمينٽ جي آشيرواڌ سان ملي سگهندو آهي، پر ان کان ٻاهر به هڪ وڏو جهان عوام جو آهي. عوام جا مسئلا آهن، انهن جو تحرڪ ۽ تحريڪ آهي، اهي جيڪڏهن ڪنهن ڳالهه تي بيهن يا ڪو انهن کي اٿاري وجهي ته ڳالهه ڳري ٿي ويندي آهي. ان ڪري موجوده سياسي بحران جون پاڙون رڳو پاناما ليڪس ۾ ناهن، ان جون پاڙون ان نظام ۽ حڪمت عملي ۾ آهن، جيڪو ٻنهي پارٽين ۽ ان جي حامين ٺاهيو. اهو چوڻ غلط نه ٿيندو ته پاناما ليڪس جيڪڏهن نه به اچي ها ته اوير سوير اهو سوال اٿڻو هو.
جي آءِ ٽي رپورٽ بابت مختلف رايا آهن. هڪ اهو ته عدالت امين ۽ صادق هجڻ واري سوال تي نواز شريف ۽ ان جي خاندان کي نااهل قرار ڏئي ڇڏي. ٻيو اهو ته معاملو اليڪشن کي موڪليو وڃي. ٽيون اهو ته ان جو ريفرنس احتساب عدالت کي موڪليو وڃي. انهن مان پهريون آپشن شارٽ ڪٽ آهي، پر ان بابت اهي رايا ميڊيا توڙي سوشل ميڊيا ۾ عام آهن ته امين ۽ صادق واري وصف تي ڪير به پورو نٿو لهي. اهو شرط ته آمر ضياءُالحق وڌو هو، جنهن جو مقصد سياستدانن کي ڪنٽرول ڪرڻ هو. ان ڪري ايندڙ وقت امڪاني طور پويان ٻه رستا آهن. ان پروسيس کي به ڪجهه وقت لڳندو. هن سڄي قصي کي ائين ڏسي سگهجي ٿو ته اصل معاملو موجوده وزيراعظم يا موجوده اسيمبلي ۽ موجوده نواز ليگ ناهي، بلڪه ايندڙ چونڊون ڪيئن ٿين ۽ انهن تي اثرانداز ڪيئن ٿي سگهجي؟ اهي سوال ۽ مقصد وڌيڪ اهم آهن.