سڀاڻي واري چونڊ کان اڳ جا منظر ۽ نتيجن جي ساک بابت اٿاريل سوال! سهيل سانگي

http://kawish.asia/Articles1/Sohail%20Sangi/2018/2018/24%20Jul%202018.htm 

اڱارو 24 جولاءِ 2018ع

Photo courtesy ARY News

سهيل سانگي

سڀاڻي پاڪستان جو عوام ملڪ جي مهانگي ترين ۽ گهڻو تڪراري بنيل، بلڪه رتوڇاڻ ڀريل چونڊن ۾ ووٽ وجهڻ وڃي رهيو آهي. هن ڀيري واري چونڊ مهم ڪيترن ئي حوالن سان ماضيءَ کان گهڻو مختلف رهي. 2013ع جي چونڊن ۾ رڳو دهشتگردي جو خطرو هو، پر هاڻوڪي چونڊن جي سرگرمي دهشتگردي جو نشانو بڻي. ٽن اميدوارن سميت اٽڪل پوڻا ٻه سئو ماڻهو دهشتگرديءَ جو کاڄ ٿي ويا. چونڊن جي عمل شروع ٿيڻ کانپوءِ جيڪي حالتون ۽ موقعا سامهون آيا، ان بعد سواءِ تحريڪ انصاف جي سمورن پارٽين کي شڪايتون رهيون. ڪن چيو ته برابري جا موقعا نه پيا ڏنا وڃن، هڪجهڙو سلوڪ نه پيو ڪيو وڃي، ڪي جماعتون ان حد تائين به ويون ته ڌانڌلي ٿي چڪي آهي يا وري اهو ته ڌانڌلي ضرور ٿيندي.

مکيه ادارن جو رول چونڊ مهم ۾ بحث ۽ تڪرار هيٺ رهيو. اليڪشن ڪميشن تي سڌي تنقيد ڪندڙ اڳوڻو چيئرمين سينيٽ رضا رباني هو، جنهن ايوان ۾ وڏي واڪي چيو ته، اليڪشن ڪميشن بي ضابطگين تي مجرمانه خاموشي اختيار ڪيو ويٺي آهي. هن انتخابي عمل ۾ فوج جي رول بابت چيو ته، فوج بابت اليڪشن ڪميشن جي ضابطي ۾ ڪا ڳالهه چٽي ناهي. فوج جي ترجمان، ايتري قدر جو آرمي چيف وضاحت ڪئي ته فوج چونڊن جي عمل ۾ اليڪشن ڪميشن سان سهڪاري رهندي ۽ ان جي ئي هدايتن تي عمل ڪندي. ميڊيا کي رياستي ادارن جي ڪنٽرول جون شڪايتون رهيون.

اصل ۾ ملڪ ۾ چونڊون هڪ اهڙي ماحول ۾ ٿي رهيون آهن، جڏهن سياسي ورڇ وڌي آهي. اها عجيب ڳالهه آهي، جو پهريون ڀيرو چونڊون غير نظرياتي بنيادن تي ٿي رهيون آهن. سياسي جماعتن جيتوڻيڪ چونڊ منشور ۽ پروگرام جاري ڪيا آهن پر اهي گهٽ اهميت رکن ٿا. منشور يا پروگرام جي بدران سياسي پارٽيون ٻن قسمن جي بيانيه ۾ ورهايل آهن. هڪ نواز شريف جي اڳواڻي ۾ پارليامينٽ/سويلين اختيارين جي بالادستيءَ جو نعرو ٿو هڻي، جيڪو ان جي سامهون واري قطار ۾ بيٺل آهي. پاڪستان ۾ اڳي وڏي حد تائين ٻه جماعتي سياسي نظام رهيو آهي، جنهن ۾ ننڍيون پارٽيون پنهنجو رول ادا ڪنديون رهيون آهن پر معاملو ٻن جماعتن جي چوگرد گهمندو رهيو. هيءُ پهريون ڀيرو آهي جو ملڪ ٽه جماعتي صورتحال کي منهن ڏيئي رهيو آهي. هاڻي جيئن ته نظرياتي سياست ختم ٿي ويئي آهي ته سياسي پارٽيون ڪنهن معاشي يا سماجي تبديلي جي پروگرام يا موقف تي بيٺل ناهن. نتيجي ۾ سياست توڙي چونڊون اقتدار وٺڻ لاءِ ٿي رهيون آهن، جنهن ۾ ذاتي مفاد جي اهميت وڌي وئي آهي.

پهريون موقعو آهي جو نواز ليگ بنا نواز شريف جي چونڊن ۾ حصو وٺي رهي آهي ۽ ان جي قيادت شهباز شريف وٽ آهي. چونڊ مهم شروع ٿيڻ سان نواز ليگ جي اميدوارن ۽ اليڪٽ ايبلز تي دٻاءُ وڌيو. ڪن خلاف جاچ ٿي، ڪن تي ڪيس داخل ٿيا، ڪي وري پارٽي مٽائي ويا. ڪن اهم اميدوارن جهڙوڪ شاهد خاقان عباسي، خواجه آصف جا نامينيشن ڪاغذ رد ٿيا. جن مان ڪجهه اميدوارن کي عدالتن چونڊ وڙهڻ جي اجازت ڏني. سنڌ ۾ پي پي پي جا ٻه سينيئر اڳواڻن نثار کهڙو ۽ منظور وساڻ مقابلي مان آئوٽ ٿي ويا. صورتحال اها وڃي بيٺي، جو اليڪشن کان ڏهاڪو ڏينهن اڳ تائين اٽڪل 85 اميدوارن جا معاملا عدالتن ۾ هئا. کين پڪ نه هئي ته اهي چونڊن ۾ حصو وٺي سگهندا يا نه؟ تنهن ڪري اهي چونڊ مهم ڀرپور طريقي سان هلائي نه سگهيا.

چونڊن وارو عمل شروع ٿيڻ کانپوءِ نواز شريف ۽ سندس ڌيءَ مريم نواز کي احتساب عدالت ايون فيلڊ فليٽ واري ڪيس ۾ سزا ٻڌائي. سزا ڪاٽڻ لاءِ وطن پهتل ٻنهي پيءُ ۽ ڌيءَ جي استقبال جي موقعي تي نواز ليگي ڪارڪنن کي روڪڻ ۽ ميڊيا تي مڙهيل پابندي پنجاب توڙي وفاقي نگران حڪومت بابت سوال پيدا ڪيا، ۽ سياسي جماعتن ان عمل تي تنقيد ڪئي. چونڊ مهم عروج تي هئي ته پيپلز پارٽي جي ”وڏي“ آصف علي زرداري ۽ سندس ڀيڻ فريال ٽالپر خلاف مني لانڊرنگ جي جاچ شروع ٿي. کين ايف آءِ اي ۽ سپريم ڪورٽ آڏو گهرايو ويو. سندن نالا اي سي ايل ۾ وڌا ويا. مني لانڊرنگ ڪيس ۾ حسين لوائي خلاف عدالت ۾ پيش ڪيل چالان ۽ انهن ٻنهي اڳواڻن کي مفرور قرار ڏنو ويو آهي. بهرحال ايف آءِ اي ۽ عدالت ان معاملي کي اليڪشن کانپوءِ کڻڻ جو فيصلو ڪيو آهي. چونڊن ۾ سرڪاري عملدارن جي مداخلت يا اثرانداز ٿيڻ جي پيش نظر نگران حڪومتن خاص ڪري سنڌ ۽ پنجاب ۾ سيڪريٽري کان وٺي مختيارڪار تائين ۽ آءِ جي پوليس کان وٺي ايس ايڇ او تائين بدليون ڪيون. چونڊ مهم کي ڪنٽرول ڪرڻ لاءِ ضلعي انتظاميه کي خاص هدايتون ۽ اختيار ڏنا ويا، جن جي ضلعي انتظاميه سختي سان مانيٽرنگ ڪندي رهي. 20 جولاءِ تائين سڄي ملڪ ۾ 11 هزار 93 اميدوارن اليڪشن جي ضابطه اخلاق جي ڀڃڪڙي ڪئي، جن مان 2 هزار 3 سئو 33 اميدوارن کي شوڪاز نوٽيس جاري ڪيا ويا. ان ۾ ڪجهه وڏا نالا به شامل آهن. 43 اميدوارن تي ڏنڊ وڌو ويو ۽ 2 لک 18 هزار وڏي سائيز جا بينر ۽ هولڊنگ هٽايا ويا.  پنجاب هڪ لک، سنڌ ۾ 75 هزار، بلوچستان ۾ 3 هزار، خيبر پختونخوا ۾ 45 هزار بينر ۽ هولڊنگز هٽايا ويا.

هن ڀيري چونڊ مهم هيٺين سطح تائين نه لٿي. نه رستن ۽ گهٽين ۾ گهما گهمي نظر آئي، نه چونڊن جو ماحول. ووٽ وٺڻ لاءِ سياسي طريقي جي بدران ذاتي طريقا (يعني در تي لنگهي وڃڻ) اختيار ڪيا ويا. سڄي دنيا ۾ چونڊن جي عمل دوران وڏي پيماني تي ماڻهو سياسي عمل ۾ شرڪت ڪندا آهن، سياست ۽ سياسي پارٽين سان رشتو ٺاهيندا آهن. سياسي پارٽيون ماڻهن آڏو وچن، واعدا ۽ دعوائون ڪنديون آهن. پر هن ڀيري ڀرپور چونڊ مهم نه هجڻ ڪري ماڻهن جي سياسي عمل ۾ شرڪت نه ٿي سگهي. ائين اها مهم پنهنجي جوهر ۾ غير سياسي رهي. نتيجي ۾ عام ماڻهن مان سياسي پارٽين کي ڪو نئون ڪارڪن به نه ملي سگهيو.

ووٽرن جي حڪمران جماعت جي اميدوارن کان جواب طلبي ۽ سوشل ميڊيا جو رول چونڊ مهم جي خصوصيت رهي، جنهن سان عام ماڻهو کي حوصلو ٿيو ته هو جيڪڏهن ڀوتار کان ائين سوال کڻي نٿو پڇي سگهي ته گهٽ ۾ گهٽ ووٽ ته پنهنجي مرضيءَ سان ڏيئي سگهي ٿو. منفي مهم ووٽرن جي توجهه جو مرڪز رهندي آهي. اهو رجحان موجوده چونڊ مهم ۾ به وڏي حد تائين رهيو. مک اڳواڻن عمران خان، اسپيڪر اياز صادق، خيبر پختونخوا جي اڳوڻي وڏي وزير پرويز خٽڪ، مولانا فضل الرحمان جا نالا گهڻو سامهون آيا، جن جو اليڪشن ڪميشن به نوٽيس ورتو.

سيڪيورٽي چونڊ مهم کي گهڻو متاثر ڪيو. مستونگ، پشاور، ڊيرا اسماعيل خان ۾ بم ڌماڪن ۾ ٽن اميدوارن سميت 175 ماڻهو مارجي ويا. مکيه سياسي پارٽين جي اهم اڳواڻن کي سيڪيورٽي الرٽ جاري ڪيا ويا. اي اين پي پنهنجي اڳواڻ هارون بلور جي شهادت کانپوءِ چونڊ مهم دوران پنهنجا سيڪيورٽي انتظام ڪرڻ جو اعلان ڪيو ۽ مهم جاري رکي. خيبر پختونخوا ۾ سيڪيورٽي ڪليئرنس نه ملڻ ڪري بلاول ڀٽو زرداري جلسا نه ڪري سگهيو. سنڌ جي سياست ۾ نئين روپ ۾ آيل مذهبي عنصر مين اسٽريم ۾ ايندي نظر آيو. هتي روايتي مذهبي جماعتون ڪنهن نه ڪنهن شڪل ۾ موجود رهيون آهن، پر هن ڀيري انتها پسندي واري نعري واريون جماعتون به سنڌ پهتيون آهن ۽ سنڌ جي ڳالهه ڪندڙ ڪجهه اميدوارن ڪجهه ووٽن جي آسري تي انهن سان اتحاد به ڪري ويٺا آهن.

اهو الميو هڪ دفعو وري سامهون آيو ته سنڌ جا قوم پرست سڏائيندڙ منظم طور اليڪشن ۾ سامهون نه آيا. ساڳي طرح ايم ڪيو ايم ۽ ان جي ڪک مان جنم وٺندڙ گروپ به گڏيل حڪمت عملي ٺاهي ۽ گڏيل اميدار آڻي نه سگهيا. هي چونڊون ملڪ جي اهم ادارن، اليڪشن ڪميشن توڙي سياسي پارٽين لاءِ امتحان آهن. سگهاري بڻيل اليڪشن ڪميشن پهريون ڀيرو پولنگ جي موقعي تي جديد ٽيڪنالاجي استعمال ڪندي. اهو سٺو سنئوڻ آهي. چونڊن جو عمل فني يا ٽيڪنيڪلي حوالي سان کڻي ڪيترو ئي جديد هجي، پر سڄي عمل تي عوام جو اعتماد هجڻ ضروري آهي. ڪجهه ڪري وٺو، جيڪڏهن عوام سمجهي ٿو ته ووٽ جي جيڪا پرچي هن وڌي هئي، نتيجا ان کان مختلف آهن ته پوءِ اها سڄي ٽيڪنالاجي ۽ ڪوششون بي معنيٰ بڻجي وڃن ٿيون.

چونڊن ۾ هن ڀيري اسٽيڪ وڏا آهن، ان ڪري چونڊن جي عمل توڙي نتيجن بابت شڪ شبها به اوترائي وڏا آهن. ڏسجي اسان جا ادارا ان امتحان تي ڪيترا پورا ٿا لهن؟

ايندڙ عام چونڊن ۾ به ”سينيٽ چونڊ“ واري فارمولا تي عمل ٿيندو؟

سهيل سانگي

جمع 06 اپريل 2018ع

 مختلف تجزيه نگار توڙي سياسي حلقا خدشا ظاهر ڪري رهيا آهن ته عام چونڊون وقت سر نه ٿي سگهنديون. پر چيف جسٽس آف پاڪستان ميان ثاقب نثار هڪ دفعو ٻيهر خاطري ڏياري آهي ته چونڊون وقت تي ئي ٿينديون. هڪ چونڊيل حڪومت جي آئيني مدت پوري ٿيڻ بعد چونڊون اڳتي ڌڪڻ جي آئين ۾ ڪا گنجائش ناهي. هڪ اهڙي ماحول ۾، جڏهن ملڪي معاملن ۾ عدليا جو دخل وڌيل آهي ۽ ڪيس اُڪلائڻ کان وٺي مختلف ملڪي معاملن ۾ حڪومت کي هدايتون ڏيڻ تائين جا ڪم عدليا ڪري رهي آهي، تڏهن اهڙي معاملي ۾ عدليا جي ڳالهه کي وزن ڏيڻ گهرجي. جيڪڏهن چونڊون وقت تي ٿي رهيون آهن ته پوءِ انهن جا نتيجا ڪهڙا ايندا؟ بظاهر اهو ئي پيو لڳي ته پنجاب ۾ نواز ليگ، سنڌ ۾ پيپلز پارٽيءَ جي اڪثريت آهي. خيبر پختونخوا ۾ تحريڪ انصاف ۽ ٻيهر جيئاريل متحده مجلس عمل جي وچ ۾ مقابلو ٿيندو. بلوچستان ’پراڻين پارٽين‘ ۽ ’پراڻين‘ شخصيتن جي سحر ۽ اثر مان ٻاهر اچي نئين پارٽيءَ جي حوالي ٿيندو، ’باقي سڀ ٺيڪ آهي‘. جيڪڏهن اهي ئي نتيجا اچڻا آهن ته پوءِ گذريل 4 سالن کان نواز شريف ۽ نواز ليگ جي خلاف ايڏي وڏي ’محنت‘ ڇو ڪئي وئي؟ ڪنهن به صوبي ۾ مقبوليت جنهن پارٽيءَ جي هجي، اتي اليڪشن ۾ نتيجا به ان مقبوليت سان ٺهڪندڙ اچڻ گهرجن پر هتي ائين نٿو ٿئي، جنهن جو مثال سينيٽ آف پاڪستان جون تازيون چونڊون آهن. سينيٽ ۾ اڪثريت نواز ليگ جي هُئي پر چيئرمين ۽ ڊپٽي چيئرمين جي چونڊ مهل نتيجا ٻيا اچي ويا.

پيپلز پارٽي جي شريڪ چيئرمين آصف علي زرداري ذوالفقار علي ڀُٽي جي ورسي جي موقعي تي جيڪا تقرير ڪئي آهي، اها تقرير به ڪنهن اهڙي ئي ’ڪرشمي‘ جو پتو ڏئي ٿي. پيپلز پارٽي پارليامنيٽرين، جنهن نالي سان پارٽي چونڊن ۾ حصو وٺندي رهي آهي، ان جي چيئرمين آصف زرداريءَ جي تقرير جو جائزو وٺڻ سان پتو پوي ٿو ته ايندڙ وقت ۾ ملڪ جو سياسي نقشو ڇا بيهندو؟ آصف زرداريءَ جو چوڻ آهي ته ايندڙ چونڊن بعد نواز ليگ کي وفاق توڙي پنجاب مان هو حڪومت ۾ اچڻ نه ڏيندو. ان ڏس ۾ هن بلوچستان ۾ زهري حڪومت جي جاءِ تي عبدالقدوس بزنجي جي حڪومت آڻڻ توڙي سينيٽ چيئرمين جي چونڊ جو به حوالو ڏنو آهي. اهو فارمولو وفاقي حڪومت لاءِ به آزمائي سگهجي ٿو. هن نواز شريف سان صلح ختم ڪري جنگ جا طبل وچائي ڇڏيا آهن. آصف علي زرداريءَ اها پڻ دعويٰ ڪئي آهي ته، هو جڏهن به چاهي، نواز ليگ جي حڪومت ختم ڪري سگهي ٿو. آصف زرداري هڪ وک اڳتي وڌندي نواز ليگ کي پنجاب جي وڏ وزارت ڏيڻ لاءِ به تيار ناهي. هو چوي ٿو ته وڏ وزارت به اسين ئي وٺنداسين، پوءِ ان لاءِ ڪنهن سان گڏجي حڪومت ٺاهڻي ڇو نه پوي! پيپلز پارٽي جي شريڪ چيئرمين جي ان بيان مان انهن ڳالهين کي سگهه ملي ٿي ته ايندڙ پارليامينٽ ”معلق“/لٽڪيل  (Hung)هوندي، يعني ڪا به پارٽي اڪثريت ۾ نه هوندي. بظاهر ايئن ٿو لڳي ته پنجاب ۾ نواز ليگ ۽ سنڌ مان پيپلز پارٽي کٽي ايندي، پر ائين ٿيندي نظر ڪونه ٿو اچي. ڇو ته غالب امڪان اهو آهي ته پنجاب سياسي طور تي ٽن حصن ۾ ورهائجي ويندو. وفاق ۾ نواز ليگ، پيپلز پارٽي ۽ تحريڪ انصاف وڏين پارٽين طور اينديون. تحريڪ انصاف، نواز ليگ سان حڪومت ۾ نه ويهي سگهندي. ان بعد ٻه آپشن آهن؛ هڪ اهو ته پيپلز پارٽي ۽ نواز ليگ حڪومت ٺاهين. ٻيو اهو ته پيپلز پارٽي تحريڪ انصاف سان گڏجي حڪومت ٺاهي. جڏهن آصف زرداري هاڻي ئي نواز ليگ سان مفاهمت جي سمورن امڪانن کي رد ڪندي ان سان ڊگهي مقابلي جو اعلان ڪيو آهي ته، ان بعد نواز ليگ سان پيپلز پارٽي جي گڏجڻ جو رستو بند ئي سمجهڻ گهرجي. آصف زرداري نواز ليگ سان ڊگهي ويڙهه ڪرڻ جو اعلان ڪيو آهي. ان لاءِ هو هر قيمت تي پنجاب مان ان کي نيڪالي ڏيڻ گهري ٿو. هو ان خيال جو آهي ته، پنجاب جي حڪومت پيپلز پارٽيءَ کي ڀلي نه ملي، ٻئي ڪنهن کي به ملي، پر نواز ليگ کي نه ملي. اهڙي صورت ۾ سينيٽ چيئرمين واري عهدي وارو فارمولا استعمال ٿيڻ جا امڪان چٽا نظر اچن ٿا. يعني ”نه تيرا، نه ميرا“، ڀلي ڪو ٻيو اچي. جنهن معاملي تي پيپلز پارٽي ۽ تحريڪ انصاف متفق ٿي سگهن ٿيون. نواز شريف هڪ ڏينهن اڳ اشارو ڏنو هو ته نئين تڪ بندين جي بهاني چونڊون ملتوي ٿي سگهن ٿيون پر چيف جسٽس جي تازي بيان بعد ان امڪان کي پاسيرو رکي سگهجي ٿو. اڳوڻي وزيراعظم اهم ڳالهه اها به ڪئي آهي ته سياسي طور ’چائنا ڪٽنگ‘ ۾ نيب جو ڪردار وڌي ويندو. نيب سياسي وفاداريون تبديل ڪرڻ لاءِ دٻاءُ وجهندي. نواز شريف جو چوڻ آهي ته گذريل ٽن مهينن ۾ ڪيترن اسيمبلي ميمبرن وفاداريون تبديل ڪيون آهن. هو اهو به الزام هڻي ٿو ته انهيءَ هارس ٽريڊنگ ۾ عمران خان ۽ زرداري ملوث آهي.

هوڏانهن عدليا بابت حڪومت، نواز ليگ ۽ نواز شريف ٽنهي جي موقف ۾ ڪا تبديلي نه آئي آهي. بلڪه نواز شريف ته پنهنجي تازي بيان ۾ ان پراڻي موقف کي ورجايو آهي، جنهن ۾ هو چوي ٿو ته، ”چيف جسٽس سمجهي ٿو ته هو اڪيلو انتظاميا ۽ پارليامينٽ کي هلائي ويندو. پهرين لکين ڪيس التوا ۾ پيا آهن، سي ته اڪلائي.“ وزيراعظم شاهد خاقان عباسي به نواز شريف جي ڪيس ۾ گهڻو پراميد ناهي. بلڪه هو چوي ٿو ته کيس اها اميد ناهي ته نواز شريف کي عدليا مان انصاف ملندو. نواز شريف ۽ سندس پارٽي جي عدليا بابت موقف بعد چيف جسٽس جي نيشنل مئنجمينٽ ڪاليج جي 60 رڪني وفد سان ٿيل ڳالهه ٻولهه سامهون آئي آهي، جنهن ۾ هن چيو آهي ته مقننه (Legislative)، عدليا ۽ انتظاميا هڪ ٻئي سان ڳنڍيل آهن ۽ سپريم ڪورٽ کي خصوصي اختيار حاصل آهي ته اها آئين تي عمل ڪرائي ۽ ملڪ جي سينيئر بيورو ڪريسي سان گڏجي شهرين کي بنيادي حق ڏئي. هڪ خيال اهو به آهي ته نواز شريف هاڻي اڪيلو ٿي ويو آهي. ان ڏس ۾ شهباز شريف جي طرفان چيف آف آرمي اسٽاف بابت تعريفي جملن جو حوالو ڏنو پيو وڃي. هو ان ذريعي نواز ليگ جي اڪيلائپ ختم ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيو آهي. پيپلز پارٽي جو شريڪ چيئرمين ايندڙ چونڊن ۾ سينيٽ وارو فارمولا اختيار ڪرڻ گهري ٿو. خيال آهي ته ان لاءِ کيس سگهارين ڌرين جي پٺڀرائي حاصل آهي. ان اڪيلائپ کي وزيراعظم شاهد خاقان عباسي به محسوس ڪيو آهي. هن چوڌري نثار علي لاءِ چيو آهي ته چوڌري نثار پارٽي ڇڏي ڪيڏانهن ويندو؟ ڏوراپا پنهنجن لاءِ هوندا آهن. ائين شهباز شريف ۽ شاهد خاقان عباسي زرداري فارمولا جو ٽوڙ ڳولڻ لاءِ سندن پارٽي ۾ اسٽيبلشمينٽ کي ويجهن حلقن کي پاڻ ڏانهن ڇڪڻ جي ڪوشش ڪري رهيا آهن. اصل سياسي جهيڙو پنجاب ۾ آهي، جتي نواز ليگ، پارٽيءَ اندر توڙي ماڻهن ۾ مقبول رهڻ گهري ٿي. اسٽيبلشمينٽ ۽ ٻيون ڌريون اتي ننڍن گروپن تي هٿ رکڻ گهرن ٿيون. ڏسجي ته پنجاب ۾ ڪهڙا ننڍا گروپ سامهون ٿا اچن.

http://kawish.asia/Articles1/Sohail%20Sangi/2018/2018/06%20Apr%202018.htm