جنرل راحيل جو نئون عهدو ۽ پاڪستان جي پرڏيهي پاليسي!

 اربع 05 اپريل 2017

آخر ائين ئي ٿيو، جنهن کان بچڻ جي ڪوشش ٿي رهي هئي. يعني پاڪستان سعودي ۽ ايران جي وچ ۾ ڌر بڻجڻ بجاءِ آزاد رهڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو، ڇاڪاڻ ته پاڪستان جي عوام جي عام راءِ به اها ئي هئي. جنرل راحيل طرفان اتحادي فوج جو ڪمانڊر بڻجڻ تي پاڪستان جي خارجه پاليسي وري ٻيهر بحث جو هڪ اهم موضوع بڻجي پيو آهي. جيتوڻيڪ ملڪ جي طبعي عمر اچي ستر سالن کي پهتي آهي پر تڏهن به پارليامينٽ کان وٺي علم ۽ دانش سان تعلق رکندڙ پڙهيل طبقي ۽ مزدور، هاري ڪلاس وٽ خارجه پاليسي تي اڃا بحث هلندا اچن ٿا. غور سان جائزو وٺبو ته پاڪستان جي خارجه پاليسي جا بنيادي اصول ڪي پاڪستاني اسٽيبلشمينٽ ڪو نه ٺاهيا هئا، پر انهن اصولن جو بنياد، انهن جا رخ ۽ لاڙا پاڪستان جي تاريخ جي ٻن وڏن دانشور پرڏيهي وزيرن طئي ڪيا هئا، جن ۾ پهريون سر ظفر الله خان ۽ ٻيو ذوالفقار علي ڀٽو هو. قائداعظم کان وٺي جنرل ايوب، مشرف، بينظير ۽ نواز شريف تائين اسان جا حڪمران هن ٻن شخصيتن جي طئي ٿيل پاليسين تي عمل ڪندا آيا آهن، البته انهن جي طئي ڪيل اصولن کان ڦرڻ جو موقعو اسٽيبلشمينٽ طرفان ڪنهن به سياستدان کي نٿو ڏنو وڃي، ڇاڪاڻ ته طئي ٿيل اهي اصول اسٽيبلشمينٽ جي عين مفادن وٽان آهن. جن مان اهم آمريڪا ۽ چين جو آشيرواد حاصل ڪرڻ، ڪميونسٽ روس سان مهاڏو اٽڪائڻ، مذهب کي اندروني ۽ پرڏيهي پاليسيءَ ۾ استعمال ڪرڻ شامل آهن. عرب دنيا جي حڪمرانن سان گڏوگڏ اسرائيل کي وجود ۾ آڻڻ ۽ اقوامِ متحده جو ميمبر بڻائڻ جي حوالي سان پاڪستان جي پهرئين وزير خارجه سر ظفر الله خان جو مشهور ڪتاب ۽ سوانح حيات ”تحديث نعمت“ پڙهڻ وٽان آهي. اقوامِ متحده جي 1947ع واري اجلاس ۾ پاڪستان جي نمائندي طور شريڪ ٿيندڙ سر ظفر الله پنهنجي ڪتاب ۾ اکر به اکر شامل ڪيو آهي، جنهن مان ظاهر ٿئي ٿو ته اسلام جي نالي ۾ فقط هڪ مهينو اڳ ۾ حاصل ڪيل ملڪ جو نمائندو اقوام متحده ۾ آمريڪا ۽ ڊنمارڪ جي قراردادن ۾ ترميم مٿان ترميم پيش ڪندو، فلسطين جي ورهاڱي لاءِ راهه هموار ڪري ڏئي رهيو. جيتوڻيڪ هن اسرائيل جي وجود جي مخالفت ڪئي هئي پر عملي طور فلسطيني نمائيندي جي روڪڻ تي به قرارداد ۾ ترميمون پيش ڪندو رهيو. وري افسوس اهو ته اڄ اسرائيل کي تسليم نٿا ڪيون. ان ئي اجلاس ۾ جڏهن اسپين ۾ هڪ جمهوري حڪومت قائم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي ۽ قرارداد پيش ڪئي وئي ته ظفر الله خان دنيا جي مشهور ڊڪٽيٽر جنرل فرانڪو جي فائدي ۾ هڪ دونهين دار تقرير ڪري ڏيکاري ۽ قرارداد جي مخالفت ۾ ووٽ ڏئي جمهوريت جي مخالفت ڪئي. اهي سڀ ڪم آمريڪا جي خوشنودي لاءِ ڪيا ويا هئا.

ان کانپوءِ خارجه پاليسي جي ميدان ۾ وڏو نالو ذوالفقار علي ڀٽو جو آهي. چين سان دوستيءَ جي شروعات هن وزير خارجه طور ڪئي هئي. گڏيل پاڪستان ۾ مولانا ڀاشاني سان گڏ ذوالفقار علي ڀٽو کي چين نواز سياستدان سڏيو ويندو هو. ان چين نوازيءَ جا رنگ اڄ نرالا آهن ۽ پاڪستان- چين راهداري جي صورت ۾ ظاهر ٿيا آهن. ڀٽي چين کانسواءِ اسلامي دنيا ۽ ان جي ليڊر ٿيڻ جي به ڳالهه ڪئي هئي. اسلامي سربراهي ڪانفرنس ۾ سعودي حڪمران شاهه فيصل کي اهميت ڏيڻ سندس خارجه پاليسيءَ جو حصو هو. خانه ڪعبي جي امام کي لاهور ۾ آڻڻ، سعودي سفير رياض الخطيب کي پنهنجي مخالف اسلامي اتحاد جي ليڊرن سان ڳالهين ۾ شامل ڪرڻ سان سعودي عرب جي پاڪستان اندر مداخلت کي به ڀٽي صاحب هٿي ڏني. اهڙي طرح ڀٽي جي اهڙي خارجه پاليسي هڪ طرف شاهه ايران کي ناراض ڪيو ته ٻئي طرف سوويت يونين کي پڻ- سعودي سان دوستيءَ سبب شاهه ايران ڀٽي سان آخري وقت نائين ناراض رهيو. اهڙيءَ طرح پاڪستان جي خارجه پاليسي آمريڪا، اسلامي بلاڪ ۽ چين سان دوستي تي ٻڌل آهي. اسلامي بلاڪ جو ليڊر وري نالي ماتر پاڪستان آهي، پر اصل ۾ سعودي عرب مقرر ٿيل آهي. شاهه ايران جي ناراضگيءَ جو ثبوت ٻن ڪتابن جي پڙهڻ سان ملي وڃي ٿو، هڪ شاهه ايران ۽ ٻيو سندس راڻي فرح پهلوي جون سوانح عمريون، جن ۾ ڀٽي صاحب جو ڪٿي به ڪو ذڪر ڪو نه ٿو ملي، حالانڪه ان وقت هو وچ اوڀر ۽ ڏکڻ ايشيا جي سياست تي مڪمل طور ڇانيل رهيو. اڄ به پاڪستان جي اسٽيبلشمينٽ سر ظفر الله ۽ ڀٽي صاحب جي خارجه پاليسي واري ورثي کي قائم رکيو اچي ٿي. ڀٽو صاحب ۽ ظفر الله خان يقينن وڏا نالا آهن، جن تي ڀلي تنقيد به ڪئي وڃي پر هنن پرڏيهي معاملن جا رستا ۽ پيچرا پاڪستان لاءِ متعين ڪري ڇڏيا هئا. ان مان فائدو يا نقصان هن بحث هيٺ آڻڻ موضوع کان ٻاهر ٿيندو. اهڙي طرح روس ۽ ايران پاڪستان جي خارجه پاليسي ۾ ثانوي حيثيت رکندا اچن ٿا ۽ مخالفت جو اصل محور انڊيا يعني ڀارت رهيو آهي.

سعودي عرب جي قيادت ۾ اسلامي ملٽري اتحاد 2015ع ۾ ٺهيو هو، جنهن پاڪستان لاءِ هڪ مشڪل صورتحال پيدا ڪري ڇڏي هئي، ڇاڪاڻ ته مسلم دنيا ٻن بلاڪن شيعه ۽ وهابي ۾ ورهايل آهي. پاڪستان ٻنهي ملڪن سان نڀائڻ جي ڪوشش ته ڪئي، پر اهو فقط ڏيکاءَ جي حد تائين ڪيو ويو، پر پوءِ آخر پاڪستان کي هن اهم معاملي تي فيصلو ڪرڻو ئي پئجي ويو ۽ پاڪستان ان اتحاد ۾ شامل به ٿيو ۽ پنهنجي هڪ اهم فوجي شخصيت کي ان جو ڪمانڊر بڻائڻ تي به راضي ٿيو. ڏٺو وڃي ته ايران کان پاڪستان جا مقتدر حلقا ضياءُالحق جي دور کان وٺي ناراض آهن ۽ ان ۾ ايران به ڪا گهٽتائي ڪو نه ڏيکاري آهي. ايران جو ڀارت ڏانهن واضح جهڪاءُ پاڪستاني اسٽيبلشمينٽ کي قطعي طور به قابل قبول ڪو نه رهيو آهي. ٻرندڙ تي تيل وارو ڪم وري پرويز مشرف جي دور ۾ ڊاڪٽر قدير خان واري مسئلي ڪري ڏيکاريو، جڏهن ايران ائٽم بم ٺاهڻ لاءِ ڊاڪٽر قدير کان ورتل سڀ راز پڪن پختن ثبوتن سان آمريڪا وٽ کولي پڌرا ڪري ڇڏيا ۽ ان کانپوءِ ڊاڪٽر قدير واري صورتحال اسان مان هر هڪ کي ڀلي ڀت معلوم آهي. پاڪستاني ايٽمي هيري کي دنيا اڳيان ٽي وي تي اچي معافي وٺڻي پئي ۽ مشرف کيس نظر بند به ڪيو- پر دل جي ڳالهه اسٽيبلشمينٽ جي دل ۾ ئي رهي ۽ ايران لاءِ اڃا به پاليسي سخت ڪئي وئي. ٻئي طرف سعودي عرب جو شهر تبوڪ اڄ به پاڪستان لاءِ اهم آهي، جتي اسان جا ”جوان“ گهڻي تعداد ۾ رهندا اچن ٿا. پاڪستان جي سلسلي ۾ ڪجهه وقت اڳ ڀارت، ايران ۽ افغانستان جي پروپيگنڊا اها به هلي رهي هئي ته پاڪستان دنيا ۾ تنها رهجي ويو آهي. مودي سرڪار سان اهڙي پروپيگنڊا ۾ ايران به وسان ڪو نه گهٽايو، بلڪه پنهنجو مشهور بندر چاهه بهار ڀارت حوالي ڪري ڇڏيو. پاڪستان هن اتحاد ۾ شامل ٿي اهو ثابت ڪرڻ جي ڪوشش به ڪئي آهي ته هو دنيا ۾ اڪيلو نه، پر ايڪيتاليهه مسلمان ملڪن جي فوجي اتحاد ۾ سڀني کان اڳيان اڳيان آهي. هونئن به مسلم دنيا جي اڳواڻي ڪرڻ جو شوق ته آمريڪا، اسان کي لياقت علي خان ۽ ظفر الله خان جي ۾ وقت ۾ ئي ڏياري ڇڏيو هو ۽ هاڻي پاڪستان جو اهو پراڻو خواب راحيل شريف جي سپهه سالار جي صورت ۾ تعبير سان گڏ پڌرو ٿي رهيو آهي. پاڪستان وٽ هن اتحاد ۾ شامل ٿيڻ جا مضبوط دليل آهن، هڪ ته سعودي سان دوستي جو بنياد پاڪستان جي هڪ اهم سياستدان ذوالفقار علي ڀٽو رکيو هو، جيڪو آخر ۾ به پاڪستان لاءِ شهيد ٿيو. پوري وچ اوڀر ۾ روزگار جا رستا ڀٽي کوليا هئا، اڄ به وچ اوڀر جي ملڪن سعودي عرب، ڪوئت، گلف، اومان ۽ بحرين ۾ پاڪستانين جو هڪ وڏو انگ روزگار ڪري رهيو آهي. گهٽ ۾ گهٽ مون کي پنهنجي ضلعي دادو جي اها خبر آهي ته اتان جي اسي سيڪڙو عوام جي روزمرهه جي ضرورتن جو پورائو مڊل ايسٽ جي ريالن، درهمن ۽ دينارن مان ٿي رهيو آهي.

پاڪستان ان اتحاد ۾ شامل نه ٿي يا راحيل شريف جون خدمتون سعودي حوالي نه ڪري هڪ وڏي غلطي ڪري وجهي ها ۽ خدانخواسته جيڪڏهن وچ اوڀر جا ملڪ ردِعمل ۾ پاڪستانين جي لڏپلاڻ شروع ڪرائين ها ته هتي هڪ وڏو اقتصادي بحران جنم وٺي ها ۽ ڪيترائي گهراڻا ڏيوالپڻي جو شڪار ٿي ڪنگال ٿي وڃن ها. جنهن ڪري هن اتحاد ۾ شامل ٿي پاڪستان اقتصادي طور پاڻي کي ڄڻ ته ڪنهن حد تائين بچائي ورتو آهي. اصل سبب به اقتصاديات آهي. 1971ع تائين جڏهن عرب امارات اڃا انگريز جي قبضي ۾ هئا، تڏهن اڄوڪي ابوظهبي وارو شيخ مبارڪ گهوٽڪي جي مهر سردارن جو مهمان ٿيندو هو. مهر سردارن جي مهمان نوازي کيس ساڻن پڳ مٽ ياري ۾ ڳنڍي ڇڏيو. آزادي کان اڳ خود شيخ زيد بن سلطان به ڪرائي جي ٿري اسٽار هوٽلن ۾ رهندو هو، پر پوءِ تيل ۽ گئس عرب دنيا جي قسمت بدلائي ڇڏي ۽ پاڪستانين لاءِ روزگار جا در کلي پيا. فوجي نقطهءِ نگاهه کان به پاڪستان کي سعودي عرب ۽ گلف جي ملڪن مان گهڻو ڪجهه حاصل ٿي رهيو آهي. پاڪستان هن اتحاد ۾ شامل ٿيڻ لاءِ ٻيو هيءُ دليل پيش ڪري رهيو آهي ته پاڪستان جي ايٽمي پروگرام کي وڌائڻ ۾ عربن جو ناڻو ضرور استعمال ٿيو آهي. اڄ به سعودي عرب وٽ ايٽمي بجلي گهرن کي قائم ڪرڻ لاءِ 80 بلين ڊالر جي هڪ جدا بجيٽ رکيل آهي. پاڪستان ۽ سعودي نيوڪليئر معاهدي تي اڳوڻي آمريڪي وزير خارجه جان ڪيري خدشا به ظاهر ڪيا هئا ته تنبيهه وارا لفظ به استعمال ڪيا هئا. جنهن جي سعودي وزير خارجه ڀرپور ترديد ڪئي هئي- پر ٻئي سعودي شهزادي ترڪي الفيصل وري اهو بيان ڏنو هو ته جيڪڏهن ايران ۽ اسرائيل ايٽمي قوت بڻجن ٿا ته پوءِ سعودي کي به ايٽم بم ٺاهڻ جو حق هوندو. چين سعودين کي ميزائيل جي حد تائين هٿيار فراهم ڪري رهيو آهي. جيتوڻيڪ سعودي عرب گهڻي کان گهڻو آمريڪي هٿيارن جو خريدار رهندو اچي ٿو، انهن سڀني دليلن باوجود ڏٺو وڃي ته پاڪستان هن اتحاد ۾ ان وقت شامل ٿيو آهي، جڏهن سعودي عرب يمن سان جنگ واري صورتحال ۾ آهي. ڪجهه ذريعن مان اهي خبرون به ملن ٿيون ته هڪ پوري برگيڊ سعودي عرب موڪلڻ جون تياريون آهن. يمن جي جنگ ۾ ويهارو هزار ماڻهو مري چڪا آهن. يمني سخت ويڙهاڪ قبيلن ۾ ورهايل آهن. اسماعيلين ۽ زيرين جون جنگيون عرب تاريخ ۾ اهميت واريون آهن. بهرحال راحيل شريف سعودي سرڪار جي مطالبي تي سعودي عرب موڪليو ويو آهي. ان جو اهم سبب سعودي عرب جو پاڪستان تي اعتماد آهي، نه ته هن اتحاد ۾ مليشيا، مصر ۽ ترڪي جهڙا ملڪ به شامل آهن، پر سعودين پاڪستان حڪومت ۽ ان جي فوج تي وڌيڪ اعتماد ظاهر ڪيو آهي. جنرل راحيل لاءِ هيءَ به هڪ امتحان جي گهڙي آهي.