مادري ٻولين جي ترقيءَ جا رهجي ويل سوال!

Posted on February 28, 2020 (1:53 pm)

اسلام آباد جي سرگرمين کي سنجيدگيءَ سان ورتو ويندو آهي. هونئن ڪراچي ۾ ڊسمبر کان مارچ تائين ادبي ميلن جي موسم آهي، جيڪا گذريل ڏهاڪو کن سالن کان هلندي اچي اُتي ڪڏهن ڪڏهن نون ۽ چڀندڙ موضوعن تي ڳالهيون ٿينديون آهن. پر ڪراچي ۽ حيدرآباد جي ميلن ۾ ڳالهين کي اقتدار جي ڌڻين وٽ لفٽ گهٽ هوندي آهي.

 گذريل هفتي اسلام آباد ۾ انڊس ڪلچرل فورم جي بينر هيٺ ڪوٺايل پاڪستان جي مادري ٻولين جي ادبي ميلي رنگ ڏيکاريو جو آخري ڏينهن تي وفاقي وزير شفقت محمود اچي اعلان ڪيو ته وفاقي حڪومت مادري ٻولين جي لاءِ هڪ ڪانفرنس ڪوٺائي رهي آهي.
 ان اعلان سان پياري نياز نديم ۽ سندس فورم جي ٽيم جي ڄڻ محنت صاب پئي، جنهن ميلي ۾ پاڪستان جي 12 ٻولين جا ليکڪ ۽ ساڃهه وند گڏ ڪيا هئا، جڏهن ته ملڪ ۾ 72 ٻوليون ڳالهايون وڃن ٿيون جن جي بچاءُ ۽ ترقي ڏيارڻ جو سوال آهي. 

حيدرآباد ۾ صحافتي سفر جي شروعات ڪندڙ نياز نديم ريڊيو جي دنيا کان ٿيندو آگاهي ۽ سجاڳي پيدا ڪرڻ ۽ ايڊووڪسي جي فورمن تائين وڃي پهتو. هو پاڪستان نيشنل ڪائونسل آف آرٽس جي هاڻوڪي ڊائريڪٽر فوزيه سعيد سان گڏ گذريل پنجن سالن کان مادري ٻولين جو ادبي ميلو ڪوٺائيندو رهيو آهي.

هن ڀيري واري ميلي ۾ مکيه ٻولين سنڌي، بلوچي، پشتو، سرائيڪي، اردو جي مختلف پهلوئن ۽ مسئلن بابت ته ڳالهايو ويو ۽ انهن جي نمائنده ماڻهن هر سيشن ۾ ڳالهايو پر ساڳئي وقت هندڪو، شينا، هزارگي ۽ ڍاٽڪي ٻولين بابت به سيشن ٿيا. سڀ کان وڌيڪ سرگرم سنڌي، سرائيڪي، بلوچ هئا. سيشن توڙي ان کان ٻاهر واري ماحول مان به لڳو پئي ته يا انهن جي شموليت وڌيڪ آهي يا وري اهي پنهنجي موجودگي جو اظهار ڪري رهيا هئا. 
گڏيل قومن جو ادارو يونيسيف هر سال رپورٽ جاري ڪندو آهي ته دنيا ۾ ڪئين مختلف ٻوليون ختم ٿي رهيون آهن. ان رپورٽ موجب ڄڻ روز هڪ ٻولي ختم ٿي رهي آهي. ان ٻوليءَ جي ختم ٿيڻ سان ان ٻولي جي ڳالهائيندڙ جي اظهار جا طريقا، اهڃاڻ توڙي ثقافت ۽ سڃاڻپ ختم ٿي رهي آهي. هر ٻولي ۾ ڏک، پيار، ڪاوڙ يا ٻئي ڪنهن جذبي يا ڪيفيت جا اظهار الڳ الڳ هوندا آهن ۽ انهن جي پنهنجي شدت ۽ گهرائي هوندي آهي. ڪنهن ڏاهي چواڻي ته ڪنهن ٻولي ۾ بيان ڪيل جذبي يا ڪيفيت کي ڪنهن ٻي ٻولي ۾ ساڳي معنيٰ ۽ شدت سان ترجمو نٿو ڪري سگهجي.

پاڪستان ۾ ٻولي جو سوال ڄڻ پهرين ڏينهن کان تڪراري بڻجي ويو، جڏهن ملڪ جي ٻِن ٻولين خاص ڪري بنگالي ۽ سنڌي کي پاسيرو رکي اردو کي قومي ٻولي قرار ڏيڻ جو اعلان ڪيو ويو. سنڌي جو حق ته پنهنجي جاءِ تي پر بنگالي ڳالهائيندڙ جيڪي تڏهوڪي پاڪستان جي اڪثريت هئا تن کي نظرانداز ڪري چار پنج سيڪڙو ڳالهائيندڙن جي ٻولي کي قومي ٻولي ڄاڻايو ويو. ايئن ٻولي جو سوال سياسي سوال بڻجي ويو. بنگالين تڏهوڪي پاڪستان جي حڪمرانن جي ان پاليسي جي مخالفت ڪئي. ايئن ٻولي جي بچاءُ لاءِ 21 فيبروري 1952ع تي بنگالي نوجوان شهيد ٿيا. ٻولي لاءِ شهيد ٿيندڙ اهي پهريان ماڻهو هئا.

مادري ٻولي ڪيتري اهم آهي ان لاءِ ٻين ادارن ۽ ماهرن کي ته ڇڏيو خود گڏيل قومن جي اداري جو چوڻ آهي ته ٻار کي پرائمري تعليم پنهنجي مادري ٻولي ۾ ڏيڻ ان جو حق آهي. گڏيل قومن جي اداري يونيسيف مادري ٻولين لاءِ بنگالين جي شهادت کي يادگار بڻائيندي ان ڏينهن کي مادري ٻولين جو عالمي ڏينهن قرار ڏنو. عالمي اداري اها ڳالهه مڃي ورتي، سمجهي ورتي پر اسان جا حڪمران اها ڳالهه مڃڻ لاءِ تيار ناهن.

ڪجهه وقت اڳ خبر آئي ته وفاقي حڪومت سڄي ملڪ ۾ يڪسان نصاب جوڙڻ ٿي گهري. يعني جن مادري ٻولين ۾ تعليم ڏني پئي وڃي انهن آڏو بند ٻڌو وڃي.
اول ته ارڙهين ترميم کان پوءِ تعليم واري معاملي ۾ وفاق جو ڪجهه اچي نه وڃي، اهو مڪمل طور صوبائي اختيار آهي ته وفاق بجاءِ ان جي ته سنڌي، بلوچي، سرائيڪي، پنجابي، پشتو جيڪي هن وقت رسم الخط رکن ٿيون انهن کي ترقي ڏياري انهن ٻولين کي پرائمري کان وٺي يونيورسٽي تائين نصاب ٺاهي ڏيڻ ۾ مدد ڪري، ان جي بدران اها سهي جون ٽي ٽنگون ڪيو بيٺي آهي. دنيا جي ڪيترن ئي ملڪن ۾ گذريل پنجاهه کن سالن کان اهو عمل جاري آهي ته جن ٻولين کي پنهنجي الفابيٽ ناهي انهن جي الفابيت جوڙي وئي آهي ۽ اتي ٻارن کي انهي مادري ٻولي ۾ تعليم ڏني پئي وڃي. جن ٻولين جي الفابيٽ اڳ موجود هئي تن کي سائنس توڙي ٻين سماجي علمن ۾ ترقي ڏياري ايترو اڳتي آندو ويو آهي جو اهي يونيورسٽي جي تعليم وٺڻ لاءِ ڪنهن ڌاري ٻولين جون محتاج ناهن.

ميلي ۾ مختلف ماهرن ۽ مفڪرن جي ڳالهين مان ڪيتريون ئي نيون ڳالهيون معلوم ٿيون. آءِ اي رحمان ٻڌايو ته ريسرچ موجب عربي دنيا جي ننڍي عمر واري ٻولي آهي. بلوچستان جي اڳوڻي وڏي وزير ڊاڪٽر عبدالمالڪ جيڪو پاڻ به ليکڪ آهي ۽ ڪانفرنس ۾ هن بلوچي ڪهاڻي به پڙهي، تنهن ٻڌايو ته بلوچستان ۾ مادري زبانن بلوچي، سنڌي، براهوي، سرائيڪي ۽ پشتو جي ترقي لاءِ مادري زبانن کي ترقي ڏيارڻ جو ادارو ٺاهيو ويو آهي. هن پنهنجي دور ۾ ان اداري جي گرانٽ ۾ ڏهوڻ کان وڌيڪ اضافو ڪيو. اسڪولن ۾ ڪورس جا ڪتاب انهن ٻولين ۾ ڇپايا، پر تازو صوبائي حڪومت هڪ فرمان ذريعي اهي مادري ٻولين وارا ڪتاب واپس گهرائي ورتا آهن ۽ نوان ايڊيشن شايع نه ڪري رهي آهي.
اڳوڻي سينيٽر افراسياب خٽڪ ٻڌايو ته پشتو کي ترقي ڏيارڻ لاءِ حڪومتي سطح تي ڪو ڪم نه ٿي رهيو آهي.

ميلي ۾ هڪڙو سيشن سياسي به هو، جنهن ۾ دعوت جي باوجود تحريڪ انصاف جي سينيٽر شبلي فراز ۽ نواز ليگ جي پرويز رشيد شرڪت نه ڪئي. ايئن ڄڻ هن سيشن ۾ پنجاب جو ڪو نمائندو نه آيو. خير هونئن ته پوري ميلي ۾ ۽ مختلف سيشن ۾ پنجاب
گهٽ نظر آيو. لڳو پئي ته ان معاملي تي پنجاب ڪو پرجوش ۽ سرگرم ناهي.

حالانڪه هاڻي لاهور ۾ پنجابي زبان لاءِ ڪجهه مظاهرا ٿي رهيا آهن پر اهي اڃان
هيٺئين سطح جا لڳن ٿا. مون جڏهن پراڻي مارڪسي سنگتي کان پڇيو ته هن ٻڌايو ته “پنجاب جو بورجوازي اڃان سمجهي ٿو ته پنجابي ٻولي کي ترقي ڏيارڻ مان کيس ڪو فائدو ناهي. بس گهرن ۾ ڳالهائي ٿا وٺون يا پاڻ ۾ ڳالهايون ٿا اهو ڪافي آهي.”

پيپلزپارٽي جي سسئي پليجو، افراسياب خٽڪ، ڊاڪٽر عبدالمالڪ بلوچ سينيٽ ۾ ٻولين بابت پيش ٿيل بل جي ڪهاڻي ٻڌائي ته ڪيئن هرو ڀرو ڪجهه پارٽين ۽ ڌرين کي اجايا خدشا آهن.
سينيٽ جي ڪاميٽي مکيه ٻولين لاءِ بل منظور ڪري ورتو آهي. هاڻي حڪومتي ڌر تي آهي ته اها اهو بل سينيٽ توڙي قومي اسيمبلي مان پاس ڪرائي. سنڌ، بلوچ، پختونخواهه جي انهن نمائندن جو چوڻ هو ته في الحال چئن پنجن ٻولين لاءِ قانون اچي ٿو وڃي ته پوءِ باقي ٻولين لاءِ خوبخود رستو کلي ويندو.

ميلي ۾ ڪيترائي فڪري، سماجي، ادبي توڙي سياسي لاڙا ۽ انهن جا مختلف پهلو، مختلف علائقن ۾ ٿيل تجربن جو نچوڙ سامهون آيو، جيڪو هڪ مضمون ۾ بيان نٿو ڪري سگهجي. بهرحال اهم ڳالهه اها ٿي سگهي ٿي ته سڄي ميلي ۾ سينيٽ ڪاميٽي جي بل تي پئي زور ڏنو ويو، پر سرڪاري ڌر مان آيل وزير شفقت محمود اهو ڌڪ گسائي اعلان ڪري ويو ته مادري ٻولين لاءِ ڪانفرنس ٿا ڪوٺايون،يعني قانون سازي يا اداراتي عمل کان پاسو ٿا ڪريون.