ووٽ وجهڻ واري رُجحان ۾ تبديلي ڇو نه پئي اچي؟

	ووٽ وجهڻ واري رُجهان ۾ تبديلي ڇو نه پئي اچي؟ ڇنڇر 11 جون 2016ع
	جيتوڻيڪ 2018ع جي چونڊن ۾ ڏيڍ سال باقي آهي، پر سياسي جماعتن جون هاڻي سموريون حڪمت عمليون ڄڻ ايندڙ چونڊن جي تياريءَ جو حصو آهن، ڇاڪاڻ جو اهي سڀ سرگرميون ڪنهن نه ڪنهن طرح سان انهي چونڊ مهم تي اثرانداز ٿينديون. هاڻي ملڪ ۾ جيڪا به سياست ٿيندي، سا انهن چونڊن کي سامهون رکي ٿيندي.              ملڪ ۾ وڌندڙ بي يقينيءَ واري صورتحال ۽ ڏينهون ڏينهن جمهوري قوتن ۾ فاصلا پنهنجي جاءِ تي حقيقتون آهن، پر نواز شريف به ماضيءَ جي تجربن جي سبق ۽ ”استاد آصف زرداري“ جي پيروي ڪندي جهيڙي ۾ پوڻ لاءِ تيار ناهي. هو به آصف زرداري واري حڪمت عملي تي هلي رهيو آهي ته ”آئيني مدت پوري ڪرڻي آهي.“ هوڏانهن اسٽيبلشمينٽ به ان تي بيٺي آهي ته نواز شريف مان ئي ڪم هلائڻو آهي، ان ڪري ڪو بنهه وڏو سياسي زلزلو نه ٿو اچي ته ايئن ئي اڌ ڏريل طريقي سان سلسلو هلندو رهندو.              کن پل لاءِ سوچجي ته اڄ صورتحال ڇا آهي؟ ۽ ڏيڍ سال بعد اها ڇا هوندي؟ سمورين ڪوتاهين ۽ الزامن جي باوجود نه ٿو لڳي ته نواز ليگ پنهنجي قلعي پنجاب ۾ ڪو پنهنجو Base(بنياد) وڃايو آهي، يا اتي ڪو کيس وڏو خطرو لاحق آهي. ڪي تجزيه نگار اهو چون ٿا ته نواز شريف جي ووٽ ۾ ڪمي آئي آهي، پر سياست ۽ ووٽ کي لوڏيندڙ محرڪات مثال طور وڏا خاندان، بيوروڪريسي، واپاري لڏو ۽ ميڊيا جو هڪ حصو هر حال ۾ سندس اثر هيٺ آهي. اهو صحيح آهي ته ٽاڪ شوز جا دنگل ٿيندا رهندا آهن، ليڪن اهي سڀ ووٽ وجهڻ جي زميني حقيقتن کي تبديل نه ڪري سگهندا. پيپلز پارٽي ڪجهه مهينا پنهنجي حڪمت عملي تبديل ڪري ڏٺي، پر ان سان به ڪو عملي طرح پيپلز پارٽي کي فائدو نه پهتو. بلاول ڀٽو کي به ”پنجابستان“ جو اصطلاح استعمال ڪرڻو پيو. اهو اصطلاح ان ڪري استعمال ٿيو، جو هن پنجاب مان آسرو پليو ته ڳالهه کي ڦيرائي اهڙي نموني ڪيائين، جو سنڌ ۾ ته کيس فائدو پهچي. هونئن به باقي صوبن کي شڪايت آهي ته نواز ليگ جي ترجيح پنجاب آهي ۽ پنجاب ان مان خوش به آهي. سنڌ ۾ پيپلز پارٽيءَ جي خراب حڪمراني ڪا بحث طلب ڳالهه ناهي، پر ان جو ڪو متبادل به ڪونهي. هتي نواز ليگ ڄاڻي ٻجهي پنهنجو ڪو گس نه ٺاهيو. تحريڪ انصاف سنڌ ۾ ٽي دفعا اڌ سنجيدگيءَ واريون ڪوششون ڪيون، پر ڪو ”بريڪ ٿرو“ ڪرڻ ۾ ناڪام رهي. نتيجي ۾ سنڌ جي سياست پيپلز پارٽي وٽ هاري بڻيل آهي. ايم ڪيو ايم آپريشن کي مُنهن ڏئي رهي آهي. ڇوٽي چونڊن ۾ -23 ڀيرا جي آزمائش مان گذرڻ کان پوءِ پتو پيو ته ان کي به شهري علائقن ۾ ڪو وڏو چئلينج ناهي. مصطفيٰ ڪمال ماحول کڻي ٺاهيو آهي، پر معاملو ايترو اڳتي وڌي نه سگهيو آهي، جو اردو ووٽ متبادل کي وارو ڏئي. خيبر پختونخوا ۾ لڳ ڀڳ ساڳي صورتحال آهي. جماعت اسلامي ۽ تحريڪ انصاف جي گڏيل حڪومت جو فارمولا جاري رهي سگهي ٿو. هي اصل ۾ مشرف دور جي ايم ايم اي جي شڪل لڳندي آهي. فرق اهو آهي ته جي يو آءِ حڪومتي اتحاد کان ٻاهر آهي. باقي ڌريون نالي جي تبديليءَ سان تحريڪ انصاف جي نالي هيٺ اقتدار ۾ آهن. هونئن به جي يو آءِ سڌي طرح حڪومت ۾ هجڻ جي بدران اپوزيشن ۾ ويهي حڪومت جا مزا وٺي رهي آهي. ٽياڪڙين ذريعي سياسي ساک ٺاهي رهي آهي. هونئن به ان جو ۽ عوامي نيشنل پارٽي جو وارو تڏهن ئي ايندو آهي، جڏهن مرڪز ۾ پيپلز پارٽي هجي. بلوچستان ۾ ڪنهن سياست جي گهٽ گنجائش آهي. هي هڪ مجموعي جائزو ٻُڌائي ٿو ته ايندڙ چونڊن ۾ اوڻيهه ويهه جي فرق سان اهو ئي منظرنامو بيهندو. ها، ڪو وڏو واقعو ٿي وڃي ته پوءِ ترتيب ۽ تشڪيل ۾ ڪا تبديلي اچي سگهي ٿي. نواز شريف فيملي تي آف شور ڪمپنيون ٺاهڻ يا ڪرپشن وغيره جا الزام آهن، پر انهن جو قانوني طور ثابت ٿيڻ باقي آهي، اهو ڏکيو ڪم به آهي. پيپلز پارٽي خلاف ڪرپشن وغيره جي حوالي سان ڪي ڪيس ٺهيا، ته ڪي وڊيو رڪارڊنگ ٿيون. ڪجهه گرفتاريون به عمل ۾ آيون. ايم ڪيو ايم خلاف آپريشن ٿيو، پر ان سڄي صورتحال بعد ڳالهه اتي ئي بيٺي آهي. ڳالهه نااميدي جي ناهي، پر حقيقتن کان اکيون پوري نه ٿيون سگهجن. سنڌ ۾ گرانڊ ڊيموڪريٽڪ الائنس به پيپلز پارٽيءَ ۾ ڪو dent وجهي نه سگهيو. مطلب ته نه ٿو لڳي، ڪو ووٽنگ پيٽرن يعني ووٽ وجهڻ واري رجحان ۾ ڪا تبديلي اچي رهي آهي، بلڪه ان تي به بحث ٿي رهيا آهن ته ماڻهن جي ووٽ وجهڻ واري رويي ۾ تبديلي ڇو نه پئي اچي؟ آخر اهو رويو ڇو نه ٿو تبديل ٿئي، جنهن تحت ڪرپٽ، نااهل يا خراب حڪمراني وارا ماڻهو چونڊون کٽين ٿا ۽ حڪومت ۾ اچي ٿا وڃن!؟ اصل ۾ ملڪ ۾ مرحليوار هڪ مڪينزم جڙيو آهي. عام ماڻهو ان مڪينزم کان ٻاهر رهي گذارو نه ٿو ڪري سگهي. ماڻهن جو حڪومت ۽ رياست تي دارومدار وڌي ويو آهي، ڇاڪاڻ جو ملڪي معيشت پنهنجي منطقي يا فطري انداز سان وڌي ويجهي نه رهي آهي. ڪو وقت هو، جو ماڻهو حڪومت کان ٻاهر به ويٺا هوندا هئا، پر تڏهن قانون جي حڪمراني جو ڪو نالو نشان هوندو هو. ڪي طور طريقا ۽ ضابطا مڃيا ويندا هئا. هاڻي ماڻهن ٻاهر رهي به ڏٺو، پر سواءِ پنهنجي لڳاتار نقصان جي ٻيو ڪجهه به حاصل نه ٿيو. قصو اهو آهي ته ميرٽ، قانون جي حڪمراني نالي جون شيون شايد هاڻي پاڪستان جي ڪتابن ۾ به ناهن. مٿان وري اهو ته حڪومت جي بدترين ڪارڪردگي، بي عملي، سطحي پڻي، خدمتن تائين عام ماڻهوءَ جي رسائي ناممڪن ٿي وئي آهي. عام ماڻهو سرڪاري نوڪري هجي يا بدلي، ڪيس داخل ڪرائڻو هجي يا روينيو جي ڪاغذن ۾ درستگي، اهي سڀ شيون کڻي ڪيتريون جائز هجن، ماڻهو حق تي هجي، پر اهو سڀ ڪجهه تيستائين نه ٿو ٿئي، جيستائين سياستدان ان ڪڙيءَ کي نه ٿو ملائي، ڇاڪاڻ جو سياستدان جي بيوروڪريسي تائين رسائي آهي. بلڪه اڪثر حالتن ۾ اهي مقرر ڪرايل ئي علائقي جي بااثر سياستدان جا هوندا آهن. ايئن هو پنهنجو اثر رسوخ استعمال ڪري پنهنجي ووٽرن کي اها ”سهولت ۽ رعايت“ جيڪا هونئن ماڻهن جو حق آهي، ڏياري ٿو. هن پوري نظام ۾ ڪرپشن جي شروعات اهڙي سياسي رشوت سان ٿئي ٿي. سياستدان ووٽر تي احسان ڪري ٿو ۽ بعد ۾ ان احسان جو بدلو لاهڻ لاءِ ووٽ وٺي ٿو. کيس اهو پيغام پهچايو ٿو وڃي ته ”ساٿ ڏيندئو ته سموريون سهولتون تنهنجون آهن، ساٿ نه ڏيندين ته توکي اهو حق ئي ناهي ته انهن سهولتن تائين پهچي سگهين.“ اهي سهولتون هاڻي حق نه، پر رعايت جو درجو حاصل ڪري ويون آهن. ايئن ٿو لڳي ڄڻ اها خدا جي خلق پاڪستان جي شهري ئي نه هجي. انهن جو جياپو، جياپي جا وسيلا ۽ ذريعا انهن حڪمراني ڪندڙ لڏي جا محتاج هجن. عدليا پنهنجي سموري ايڪٽوازم جي باوجود ان مسئلي کي حل نه ڪرائي سگهي آهي. اهو نظام اهڙي ڪرپشن کي جنم ڏي ٿو، برداشت ڪري ٿو ۽ ان کي اڳتي به وڌائي ٿو. اسڪولن ۾ استاد اچن ٿا، پڙهائين ٿا يا نه. نيم سرڪاري اسپتال ۾ دوائون ۽ ڊاڪٽر آهن يا نه، روڊ ٽٽل آهي، شهرن ۾ صفائي ٿئي ٿي يا نه، پيئڻ جي صاف پاڻيءَ جي ڪيتري سهولت آهي، انهن سمورين شين کي مجموعي طور تي ٺيڪ ٿيڻ گهرجي، ۽ اجتماعي طور تي ۽ سڀني جي لاءِ ٺيڪ ٿيڻ گهرجي، ڇاڪاڻ جو اهو عام ماڻهو جو حق آهي. حڪومت ۾ توڙي انتظاميا ۽ بيوروڪريسي ۾ ويٺل ماڻهن جو اهو فرض آهي ته هو انهن سڀني معاملن کي بنا ڪنهن ”خاص“ يا بااثر ماڻهو جي چوڻ جي ٺيڪ ڪن، پر اها سوچ هاڻي آهستي آهستي ماڻهن مان ختم ڪئي وئي آهي. سڄي مڪينزم اهو تصور ازبر ڪرائي ڇڏيو آهي ته مون کي ملڻ گهرجي، باقي دنيا وڃي کڏ جي تري ۾ پوي. سٺن ماڻهن جو سياست ۾ اچڻ ۽ سٺي سياست ڪرڻ لاءِ ڄڻ جڳهه ئي ناهي رهي. اهڙا ماڻهو جيڪي سڌارو چاهين ٿا، تبديلي چاهين ٿا. اها ڳالهه به پنهنجي جاءِ تي آهي ته ڪو هڪ ماڻهو سڄي نظام کي تبديل نه ٿو ڪري سگهي، پر ايئن هڪ هڪ ماڻهو هر هنڌ تي موجود هوندو آهي، ان کان رڳو عمل ڪرڻ جي سگهه ۽ ارادو ختم ڪرايو ويو آهي. ان ڪري ماڻهو اهڙن اميدوارن ۽ گروپن کي ترجيح ڏين ٿا، جيڪي سندن مٿي ڄاڻايل ذاتي معاملن ۾ ڪم اچن ٿا. ماڻهو غربت، قانون کان آگاهه نه هجڻ ۽ قانون جي هن بُنڊ کي ڪيئن چورجي، ان کان اڻ واقف آهن. بيوروڪريسي جي چڪر سبب اهو ويساهه ڪري ويٺا آهن ته حڪمران ڌر ۾ ويٺلن جي سرپرستي کان سواءِ هو گذارو نه ٿا ڪري سگهن. حڪومت ۽ رياست طرفان سندس نالي تي کڻي ڪيتريون شيون، بحث، پئسا، سهولتون اينديون هجن، پر اهي سڀ کيس تيستائين نه ملنديون، جيستائين ڪو بااثر ڀوتار وچ ۾ نه پوندو. وڌيڪ خرابي تڏهن پيدا ٿي ويندي آهي، جڏهن چونڊيل نمائندا پنهنجن علائقن ۾ سمورن بنيادي نوعيت جي کاتن ۾ پنهنجي پسند جا آفيسر مقرر ڪرائي وٺندا آهن. ايئن پوءِ هڪ اڻکٽ گهن چڪر شروع ٿي ويندو آهي. ڳوٺاڻن علائقن ۾ اهو مڪينزم عام ۽ وڌيڪ اثرائتو آهي، جنهن کي ڏسي ۽ محسوس ڪري سگهجي ٿو، پر شهري آباديءَ جو به هڪ وڏو حصو ان کان آجو ناهي. سوال اهو آهي ته ان صورتحال ۾ شهري آباديءَ جو مڊل ڪلاس ڪهڙو ڪردا ادا ڪري رهيو آهي؟ جيڪو بقول وفاقي وزير خزانه اسحاق ڊار جي هاڻي ڪُل آباديءَ جو 40 سيڪڙو وڃي بيٺو آهي. ڪراچي جو سياسي لقاءُ ۽ مڪينزم پنهنجو آهي، باقي شهرن ۾ مڊل ڪلاس مقامي يا ٻهراڙين مان اچي آباد ٿيل آهي. گذريل ٻن چونڊن ۾ شهري وچولي طبقي سڌارن جو نعرو هڻندڙن کي به ووٽ ڪيو ته ان جي ابتڙ ڌارين کي به. ڪيترا ٻار اسڪول وڃن ٿا يا جيڪي اسڪول وڃن به ٿا، اهي سڀاڻي ڇا ڪندا!؟ ان کي شهري مڊل ڪلاس پنهنجو اشو ڪو نه ٿي سمجهي. شهري علائقن جنهن ۾ خاص طور تي ضلعي هيڊڪوارٽر وارا شهر شامل آهن، اهي سرڪاري اسڪولن، اسپتالن وغيره کان مايوس آهن. (ساڳي صورتحال ڪراچي ۽ حيدرآباد جي رهاڪن جي به آهي) اهو ئي سبب آهي، جو گذريل ٻن ڏهاڪن کان هو پاڻ کي انهن سرڪاري سهولتن کان الڳ ڪري چڪا آهن. انهن کي صحت، تعليم وغيره وارين خدمتن جي معيار ۽ مقدار تي به ڳڻتي ناهي. هن سوچ سبب ننڍن توڙي وڏن شهري علائقن ۾ صحت ۽ تعليم مڪمل طور تي پرائيويٽائز ٿي چڪيون آهن. شهر جي هر گلي ۾ پرائيويٽ اسڪول يا پرائيويٽ اسپتال موجود آهي. چاهي ان جو معيار ڪجهه به هجي، کيس سڀ کان وڌيڪ فڪر ٽريفڪ جام، بجلي ۽ گئس جي لوڊشيڊنگ، ميٽرو، ويڪرن رستن جو آهي. ايتري قدر جو واٽر سپلاءِ نظام تحت پاڻيءَ جي فراهمي به سندس اشو ناهي. sohailsangi@yahoo.com